De terminatione provinciarum Italiae – Istria together with Venice featured as the first region of Italy in an early medieval catalogue of the provinces of Italy.
Omnis Italia, que versus meridiem vel pocius in eoum extenditur, Tirreni aut Adriatici maris fluctibus ambitur. Ab occiduo vero et aquilone iugis Alpium ita circumcluditur ut, nisi per angustos meatus et per sumaa montium iuga, non possit habere introitum. Ab orientali vero plaga, qua Pannonięb coniungitur, et largius patentem et planissimum habet ingressum.
Hec tota etiam in decem et octo provincias extat divisa, quarum:
[1] Prima Venetia est, que non solum in paucis insulis quas nunc Venetias dicimus constat, sed eius terminus a Pannonię finibus usque Adduamc flumen protelatur. Probatur hoc annalibus [et]d libris in quibus Pergamus legitur esse civitas Venetiarum, de quo Mintius fluvius egreditur. Venetię Hystrię conectiture et utreque pro una provincia habentur. ‘Enecii’ Grece ‘laudabiles’, sed Latini moris est .V. litteram addere.f Hystria ab Hystriog fluvio nominatah, quei secundum Romanam hystoriam olim amplior fuisse dicitur. Huius Venetię caput Aquileia est, pro qua nunc Foroiulium dictum eo quod Cesar illic negociationis forum statuerit. Hec usque ad Gallorum fines extenditur, unde Gallia Cisalpina dicitur.
[2] Secunda provincia Liguriae, a legendis id est colligendis leguminibus quorum fertilissima, est nominata, in qua Mediolanum et Ticinus est.
[3 et 4] Inter hanc et Sveviam Alamannorum provinciam, que versus septemtrionemj eik posita, due provinicię inter Alpes sunt: Rhetia Prima et Rhetia Secunda.
[5] Quinta provincia Alpes Cotie dicunt, in qua est urbs Terdona, que sic a Cotio rege, qui ibi Neronis tempore fuit, appellate sunt. Hec a Liguria in eo versum usque ad mare Tyrenum extenditur; abl occiduo vero Gallorum.
[6] Sexta provincia Tuscia, a ture quod populus illius in supersticionibus sacrificiorum diism suis solebant incendere sic apellatan. Hec abeto intra se circium versum Aureliam, ab oriente vero Umbriam. Habet etiam tocius mundi caput urbem Romam. Umbria vero, que est Tuscię pars, habet Perusium et lacum Oritoliump atque Spoletum. Umbria dicta quod imbribus superfuit quando clades populos olim vastavit.
[7] Septima provincia Campania ab urbe Roma usque ad Siler, Lucanie fluvium, perducitur. In qua sunt opulentissime civitates Capua, Neapolis, Salernus. Capua autem dicta est a Silvio Capi, rege Albanorum qui duxit originem a Troianis. Campania vero ipsa provinciaq ab urbe Roma planicie Capuę.
[8] Octava Lucania, que nomen a quodam luco accepit, a Syler fluvio inchoat cum Brictia que ita a regione quondam suę nomine apellata est, et usque ad fretum Siculum per oram maris Tyrenni, sicut et duę superiores dextrum Italię cornu tenens, pertingit. In qua Pestus et Lainus, Casianumr et Consentia Requimque civitates sunt.
[9] Nona provincia in Apenninis Alpibus nuncupatur, que inde originem capiunt ubi Quotiarums Alpes finiunt. Hę Apenninę Alpes per mediam Italiam porrecte, Tusciam ab Emilia Umbriamque a Flaminia dividunt. In qua civitates Ferroniariist, Montebelium, Bobinium et Urbinum et oppida que quondam Verona appellabantur. Dicte sunt autem a Penis qui per eas, duce Annibale, Romam transitum habuerunt. Sunt qui Alpes Cotias et Apenninas unam dicunt provinciam, sed hos Victorini revincit hystoria qui Alpes Cotias per se provinciam appellat.
[10] Decima Emilia a Liguria incipiens inter Apenninas Alpes et Padi fluenta versus Ravennam pergit. Hec locupletibus urbibus decorata, Placentia scilicet Parmaque, Regium et Bononia, Cornelii forum cuius castrum Imolas appellatur. Extiterunt quidam qui Valeriam et Emiliam Nursiamque in Tuscia et Umbria constitutas putaverunt.
[11] Undecima provincia Italię Flaminia, que inter Apenninas Alpes et mare est Adriaticum posita. In qua nobilissima urbium Ravenna et quinque alię civitates consistunt quas Greco vocabulo Pentapolim dicunt. Constat autem Aureliam, Emiliam et Flaminiam a constratis viis que ab urbe Roma veniunt, ab eorum occultis vocabulis a quibus constrate sunt, talibus nominibus appellatas.
[12] Duodecima, post Flaminiam, Picenus occurrit, habens ab austro Apenninos montes, ex altera vero parte Adriaticum mare. Hec usque ad flumen Piscariam protenditur. In qua sunt civitates Firmus, Ausculum et Pinnius et vetustate corrupta Adria, que Adriatico pelago nomen dedit. Huius habitatores cum sabilusu illuc properarent, eorum vexillo picus consedit: hacquev de causa Picenus nomen accepit.
[13] Tertiadecima Valeria, cui Nursia anexaw, inter Umbriam et Campaniam et Picenum consistit, que ab oriente Sannitumx regionem attingit. Huius pars occidua, que ab urbe Roma inicium capit, olim ab Ethruscorum populo Ethrusia dicta est. Hec habet urbes Triburum, Carsioles, Reate, Furcone, Amiternum regionemque Marsorum et eorum locum qui Fucinus appellatur. Marsorum quoque regionem ideo intra variamy provinciam estimo computari quia in catalogo provinciarum Italię minime ab antiquis descripta est. Si quis autem hanc provinciam esse vera ratione probaverit, huius rationabilis sententia erit omnibus modisz tenenda.
[14] Quartadecima Samnium, inter Campaniam et mare Adriaticum Apuliamque a Piscalia incipiens, extat. In hac sunt hę ubes: Theate, Aufidenna et Hisernia et antiquitate consumpta Samnium, a qua tota provincia nominiatur, et ipsa huius provincię caput ditissima Beneventum. Porro Samnites nomen sumpsere ab “astis” olim quas ferre solebant, quas Greci “samnia” appellant.
[15] Quintadecima provincia est Apulia, consociata sibi Calabria intra quam est regio Salentina. Hec ab occidente vel africo habet Sannium et Lucaniam, a solis autem ortu Adriatico pelago finitur. Hec habet urbes satis opulentas Luceriam, Sipontum, Canusium, Agerentiam, Brundusium et Tarentum et, in sinistro Italię cornu quod quinquaginta milibus extenditur, aptaaa mercimoniis Idruntium. Apulia autem a perditione nominatur: cicius enim ibi solis fervoribus [et]bb terrę virentia perduntur.
[16] Sexta decima provincia Sicilia insula computatur, que Tirreno mari seu Ionio alluitur. Et de Syculi ducis proprio nomine nuncupatur.
[17] Septima decima provincia Corsica dicitur.
[18] Octava decima Sardinia ponitur. Que utreque Tyrrenis fluctibus ambiuntur. Porro Corsica a duce suo Corso, Sardinia a Sardo, Herculis filio, nominatur.
Certum tamen Liguriam ad partem Venecie, Emiliam quoquecc Flaminiamque veteres hystoriograhos Galliam Cisalpinam apellasse. Hinc esse quod Donatus grammaticus in Expositione Virgilii: Mantuam Galliam esse dixit. Indeque est quod in Romana historia legitur: Ariminum in Gallia constituta.
Siquidem antiquissimo tempore Bretinosdd, rex Gallorum qui apud Senonas urbem regnabat, cum trecentis milibus Gallorum Senonum ad Italiam venit eamque usque ad Senogallam, que a Gallis Senonibus occupata est, vocitata estee. Causa autem cur in Italiam venerint hęc fuisse describitur: dum enim degustassent vinum de Italia delatum, aviditate vini illecti ad Italiam transierunt.
Horum centum milia, non longe a Delfos insula properantes, Grecorum gladiis extincti sunt. Alia vero centum in Galathiam ingressi, primum Galli Greci, postea vero Galathe sunt appellati – et hii sunt quibus doctor gentium Paulus scribit epistolam. Centum milia quoque Gallorum qui in Italiam remaneserant Ticinum Mediolanumque, Pergamum Brixiamque construentes, Cisaplinę regioni nomen Gallie deberunt – isti sunt Galli Senones qui dudum Romam invaserunt. Sicut enim Transalpinam Galliam que intra Alpes est, sic Galliam Cisalpina hanc partem que infra Alpes est nominamus.
Italia quoque, que has provincias continet, ab Italo duce qui primus eam invasit nomen accepit – sive ob hoc Italia dicitur: quia magni boves, hoc est itali, in ea habentur. Ab eo namque quod est “italus”, per diminutionem – licet una littera addita, altera imminuta – “vitulus” appellatur. Hec etiam Ausonia dicitur, ab Ausonio, Ulixis filio. Primitus enim Beneventana regio hoc nomine nuncupata est, postea vero tota sic cepit Italia vocitari. Dicitur et Latium ipsa Italia, pro eo quod Saturnus, Iovem filium fugiens, intra eam latebram invenisset.
a) sic V; summa em. Gloire. b) Pannonie et undique e loco ę ed. Gloire. c) ex duam corr. al. man. V. d) om. VM; em. Gloire. e) connectitur M et ed. Gloire. f) Notandum de additione littere .V. in hoc nomine Venecias que antea dicebatur Enecias add. al. man. in marg. dex. V. g) Hystro M et ed. Gloire. h) sic VM; nominatur em. Gloire. i) sic VM; qui em. Gloire. j) sic V; septentrionem em. Gloire. k) sic V: pro est, sicut M et ed. Gloire. l) sic VM; ob em. Gloire. m) sic VM: pro Deis, sicut em. Gloire. n) appellata em. Gloire. o) sic V; habet M et ed. Gloire. p) sic VM: pro Clitorium, sicut em. Gloire. q) om. Gloire. r) Cassianum M et ed. Gloire. s) Cottiarum M; Quottiarum em. Gloire. t) sic V: pro Ferronianus, sicut em. Gloire; Ferronianis M. u) sic V: pro Sabinis, sicut em. Gloire; a Sabinis M. v) sic VM; hac em. Gloire. w) sic V. x) sic V: pro Samnitum, sicut ed. Gloire; Sannitum M. y) sic V: pro Valeriam, sicut M et ed. Gloire. z) erit omnibus modis] modis erit omnibus em. Gloire. aa) aptam M et ed. Gloire. bb) om. VM; em. Gloire. cc) Emiliam quoque] Emiliamque em. Gloire. dd) Brennos M et ed. Gloire. ee) occupata est, vocitata est] sic V: pro vocitata est, occupavit, sicut M et ed. Gloire.
The Anonymous Cosmographer of Ravenna – relevant chapters edited here.
Paul the Deacon, History of the Lombards, book 2, chaps. 14–24
“[14] [om.] Venetia enim non solum in paucis insulis, quas nunc Venetias dicimus, constat, sed eius terminus a Pannoniae finibus usque ad Adduam fluvium protelatur. Probatur hoc annalibus libris, in quibus Bergamus civitas esse legitur Venetiarum. Nam et de lacu Benaco in historiis ita legimus: "Benacus lacus Venetiarum, de quo Mincius fluvius egreditur". Eneti enim, licet apud Latinos una littera addatur, grece laudabiles dicuntur. Venetiae etiam Histria conectitur, et utraeque pro una provincia habentur. Histria autem ab Histro flumine cognominatur. Quae secundum Romanam historiam amplior, quam nunc est, fuisse perhibetur. Huius Venetiae Aquileia civitatis extitit caput; pro qua nunc Forum Iulii, ita dictum quod Iulius Caesar negotiationis forum ibi statuerat, habetur.
[15] Non ab re esse arbitror, si etiam ceteras Italiae provincias breviter adtingamus. Secunda provincia Liguria a legendis, id est colligendis leguminibus, quorum satis ferax est, nominatur. In qua Mediolanum est et Ticinum, quae alio nomine Papia appellatur. Haec usque ad Gallorum fines extenditur. Inter hanc et Suaviam, hoc est Alamannorum patriam, quae versus septentrionem est posita, duae provinciae, id est Retia prima et Retia secunda, inter Alpes consistunt; in quibus proprie Reti habitare noscuntur.
[16] Quinta vero provincia Alpes Cottiae dicuntur, quae sic a Cottio rege, qui Neronis tempore fuit, appellatae sunt. Haec a Liguria in eurum versus usque ad mare Tyr renum extenditur, ab occiduo vero Gallorum finibus copulatur. In hac Aquis, ubi aquae calidae sunt, Dertona et monasterium Bobium, Genua quoque et Saona civitates habentur. Sexta provincia Tuscia est, quae a ture, quod populus illius superstitiose in sacrificiis deorum suorum incendere solebat, sic appellata est. Haec habet intra se circium versus Aureliam, ab orientis vero parte Umbriam. In hac provincia Roma, quae olim totius mundi caput extitit, est comtituta. In Umbria vero, quae istius in parte ponitur, Perusium et lacus Clitorius Spoletiumque consistunt. Umbria autem dicta est, quod imbribus superfuerit, cum aquosa clades olim populos devastaret.
[17] Septima quoque provincia Campania ab urbe Roma usque ad Siler Lucaniae fluvium producitur. In qua opulentissimae urbes Capua, Neapolis et Salernus constitutae sunt. Quae ideo Campania appellata est propter uberrimam Capuae planitiem; ceterum ex maxima parte montuosa est. Porro octava Lucania, quae nomen a quodam luco accepit, a Silere fluvio inchoat, cum Britia, quae ita a reginae quondam suae nomine appellata est, usque ad fretum Siculum per ora maris Tyrreni, sicut et duae superiores, dextrum Italiae cornu tenens pertingit; in qua Pestus et Lainus, Cassianum et Consentia Regiumque sunt positae civitates.
[18] Nona denique provincia in Appenninis Alpibus conputatur, quae inde originem capiunt, ubi Cottiarum Alpes finiuntur. Hae Appenninae Alpes per mediam Italiam pergentes, Tusciam ab Emilia Umbriamque a Flamminia dividunt. In qua sunt civitates Ferronianus et Montembellium, Bobium et Urbinum, necnon et oppidum quod Vetona appellatur. Alpes autem Appenninae dictae sunt a Punicis, hoc est Annibale et eius exercitu, qui per easdem Romam tendentes transitum habuerunt. Sunt qui Alpes Cottias et Appenninas unam dicant esse provinciam; sed hos Victoris revincit historia, quae Alpes Cottias per se provinciam appellat. Decima porro Emilia a Liguria incipiens, inter Appenninas Alpes et Padi fluenta versus Ravennam pergit. Haec locupletibus urbibus decoratur, Placentia scilicet et Parma, Regio et Bononia Corneliique Foro cuius castrum Imolas appellatur. Extiterunt quoque qui Emiliam et Valeriam Nursiamque unam provinciam dicerent. Sed horum sententia stare non potest, quia inter Emiliam et Valeriam Nursiamque Tuscia et Umbria sunt constitutae.
[19] Dehinc undecima provinciarum est Flamminia, quae inter Appenninas Alpes et mare est Adriaticum posita. In qua nobilissima urbium Ravenna et quinque aliae civitates consistunt, quae greco vocabulo Pentapolis appellantur. Constat autem, Aureliam Emiliamque et Flamminiam a constratis viis, quae ab urbe Roma veniunt, et ab eorum vocabulis a quibus sunt constratae talibus nominibus appellari. Post Flamminiam duodecima Picenus occurrit, habens ab austro Appenninos montes, ex altera vero parte Adriaticum mare. Haec usque ad fluvium Piscariam pertendit. In qua sunt civitates Firmus, Asculus et Pinnis et iam vetustate consumpta Adria, quae Adriatico pelago nomen dedit. Huius habitatores cum a Savinis illuc properarent, in eorum vexillo picus consedit, atque hac de causa Picenus nomen accepit.
[20] Porro tertia decima Valeria, cui est Nursia adnexa, inter Umbriam et Campaniam Picenumque consistit. Quae ab oriente Samnitum regionem adtingit Huius pars occidua, quae ab urbe Roma initium capit, olim ab Etruscorum populo Etruria dicta est. Haec habet urbes Tiburium, Carsiolim, Reate, Furconam et Amiternum regionemque Marsorum et eorum lacum qui Fucinus appellatur. Marsorum quoque regionem ideo intra Valeriam provinciam aestimo conputari, quia in catalogo provinciarum Italiae minime ab antiquis descripta est. Si quis autem hanc per se provinciam esse vera ratione conprobaverit, huius rationabilis sententia modis erit omnibus tenenda. Quarta decima Samnium inter Campaniam et mare Adriaticum Apuliamque, a Piscaria incipiens, habetur. In hac sunt urbes Theate, Aufidena, Hisernia et antiquitate consumpta Samnium, a qua tota provincia nominatur, et ipsa harum provinciarum caput ditissima Beneventus. Porro Samnites nomen accepere olim ab hastis, quas ferre solebant quasque Greci saynia appellant.
[21] Quinta decima provinciarum est Apulia, consociata sibi Calabria. Intra quam est regio Salentina. Haec ab occidente vel africo habet Samnium et Lucaniam, a solis vero ortu Adriatico pelago finitur. Haec habet urbes satis opulentas, Luceriam, Sepontum, Canusium, Agerentiam, Brundisium et Tarentum et in sinistro Italiae cornu, quod quinquaginta milibus extenditur, aptam mercimoniis Ydrontum. Apulia autem a perditione nominatur; citius enim ibi solis fervoribus terrae virentia perduntur.
[22] Sexta decima provincia Sicilia insula conputatur. Quae Tyrreno mari seu Ionio alluitur de Siculique ducis proprii nomine nuncupatur. Septima decima Corsica; octava decima Sardinia ponitur. Quae utraeque Tyrrenis fluctibus ambiuntur. Porro Corsica a duce suo Corso, Sardinia a Sarde, Herculis filio, nominatur.
[23] Certum est tamen, Liguriam et partem Venetiae, Emiliam quoque Plamminiamque veteres historiographos Galliam Cisalpinam appellasse. Inde est, quod Donatus grammaticus in expositione Virgilii Mantuam in Gallia esse dixit; indeque est, quod in Romana historia legitur Ariminum in Gallia constitutum. Siquidem antiquissimo tempore Brennus rex Gallorum, qui apud Senonas urbem regnabat, cum trecentis milibus Gallorum Senonum ad Italiam venit eamque usque ad Senogalliam, quae a Gallis Senonibus vocitata est, occupavit. Causa autem cur Galli in Italiam venerint haec fase describitur. Dum enim vinum degustassent ab Italia delatum, aviditate vini inlecti ad Italiam transierunt. Horum centum milia non longe a Delphos insula properantes, Graecorum gladiis extincta sunt; alia vero centum milia in Galatiam ingressa, primum Gallogreci, postea vero Galatae appellata sunt. Et hi sunt quibus doctor gentium scripsit epistolam Paulus. Centum milia quoque Gallorum, quae in Italia remanserunt, Ticinum Mediolanumque, Bergamum Brixiamque construentes, Cisalpinae Galliae regioni nomen dederunt. Istique sunt Galli Senones, qui olim urbem Romuleam invaserunt. Sicut enim dicimus Galliam Transalpinam, quae ultra Alpes habetur, sic Galliam Cisalpinam hac parte, quae infra Alpes est, vocitamus.
[24] Italia quoque, quae has provincias continet, ab Italo Siculorum duce, qui eam antiquitus invasit, nomen accepit. Sive ob hoc Italia dicitur, quia magni in ea boves, hoc est itali, habentur. Ab eo namque quod est italus per diminutionem, licet una littera addita altera immutata vitulus, appellatur. Italia etiam Ausonia dicitur ab Ausono, Ulixis filio. Primitus tamen Beneventana regio hoc nomine appellata est; postea vero tota sic coepit Italia vocitari. Dicitur quoque etiam Latium Italia, pro eo quod Saturnus Iovem, suum filium, fugiens, intra eam invenisset latebram. Igitur postquam de Italiae provinciis vel ipsius nomine, intra quam res gestas describimus, sufficienter est dictum, nunc ad historiae ordinem redeamus.”
[Ludwig Konrad Bethmann and Georg Waitz (eds.), Pauli Historia Langobardorum, Monumenta Germaniae historica, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi 48 (Hannover 1878), pp. 95–102.]
De provinciis Italiae seu catalogus (composed after Paul the Deacon's account)
“Item de provinciis Italiae.
Prima provincia Venetia. Sunt huius Venetiae infra Veronam et V[i]ncentiam Pataviumque et Mantuam civitates, seu et alias. Sed inter omnes Aquileia civitas extitit caput, pro qua modo nunc Foroiuli ita dictum est, quod Iulius Cesar forum negotiationis ibi statuerat.
Secunda provincia Liguria; in qua est Mediolanum, Ticinum, quae alio nomine Papia appellatur. Haec usque ad Langobardorum fines protenditur. Inter hanc et Alamanorum patriam due provincie sunt, id est Reptia prima et Reptia secunda, inter Alpes consistunt; in quibus proprie Reti habitare noscuntur.
Tertia provincia Alpes Cotiae dicuntur. Hanc a Liguria in eorum versus usque ad mare Tyrrenum extenditur et ab occiduo finibus Gallorum conputatur. In hac Aquis, ubi aquae calidae sunt, et civitates Dertona et monasterium Bovium, Genua et Saona habentur.
Quarta provincia Tuscia est. Haec habet intra se circium versus Aureliam, ab orientis parte Umbriam. In hac provincia Roma, quae aliquando totius mundi caput extitit, in Umbria Perusium et lacum Clitorius et Spoletium consistunt.
Quinta provincia Campania ab urbe Roma usque ad Siler Lucanie fluvium extenditur. In qua opulentissime urbes Capua, Neapolim et Salernum constitute sunt.
Sexta provincia Lucana inchoat a fluvio Silere cum Oritia usque ad fretum Siculum per ora maris Tirreni, sicut et due superiores provinciae, dextrum Italic cornu tenens, pertingit. In qua posite sunt civitates, id est Pestus, Laynus, Cassanus, Cosentia, Malvitus et Regium.
Septima provincia in Apenninis Alpibus conputatur, quae inde originem capiunt, ubi Alpes Cotiae finiuntur. He Alpes Apenninae per mediam Italiam pertingentes, Tuscia ab Emilia et Umbria a Flamminea dividuntur. In qua sunt civitates Feronianum et Montebellium, Bovium et Orbinum necnon et oppidum quod Verona appellatur.
Octava provincia Emilia, incipiens a Liguria provincia, inter Alpes Apenninas et Padi fluenta, versus Ravennam pergit. Haec locupletibus urbibus habet, Plagentia, Regio, Boonia et Foro Cornelii, cuius castrum Imola appellatur.
Nona provincia Flaminea posita est inter Alpes Apenninas et mare Adriaticum. In qua sunt nobilissima urbium Ravenna et quinque aliae civitates consistunt, que Greco vocabulo Pentapolim appella[n]tur.
Decima provincia Picęnum occurrit post Flamineam, ab austro habet Apenninos montes, ex altera parte Adriaticum mare. Haec pertendit usque ad fluvium Piscaria. In qua sunt civitates Firmus, Asculus et Pennis, ętiam vetustate consumptae [Hadriae].
Undecima provincia Valeria, cui Nursia est annexa, consistit inter Umbriam et Campaniam et Picenum, quae ab Oriente Samnium regionem attingit. Hec habet urbes Tiburim, Carsiolis, Beate, Forconem et Amiternum et regiones Mar[s]orum et eorum lacus qui Focinus appellatur.
Duodecima provincia Samnium inter Campaniam et mare Adriaticum et Apuliam. Quae a Piscaria incipiens habetur. In hac sunt urbes Theate, Aufidianum, Hisernia et antiquitate consumpta Sampnium, a qua tota provincia nominatur, et ipsa harum provinciarum caput ditissima Beneventum.
Tertia decima provincia Apulia, consociata sibi Calabria. Hec habet urbes satis opulentas Luceriam, Sipontum, Canusium, Acerentiam, Brundisium, Tarentum et in sinistro Italic cornu, quod quinquaginta milibus distans, aptam mercimoniis Ydrontum.
Quarta decima provincia Sicilia insula computatur. In hac provincia sunt ditissime urbes, inter quas magna civitas est Siracusana.
Quinta decima provincia Corsica insula, quae multis est promunctoriis angulosa.
Sexta decima provincia Sardinia insula. Quae utreque Tirrenis fluctibus ambiuntur. Haec in Africa mari facie vestigii humani tam in horiente quam in occidente latior prominet, forme paribus lateribus, in meridie et septentrionem patet in longitudinem 140 milia, in latitudinem 40.”
[Francois Glorie, “De provinciis Italiae seu catalogus provinciarum Italiae,” in Itineraria et alia geographica, Corpus Christianorum: Series Latina 175 (Turnhout 1965), pp. 365–68.]
Giovanni de Matociis Mansionario, Descriptio provinciae Italiae (first quarter of the 14th century)
“Incipit descriptio Italie et quas olim provincias obtinebat.
Italia provinciarum domina, cuius descriptionem hic facere decrevi eo quod res hystorie ratis exigat, ab oriente largum ingressum habet et confinis est ibi Pannonie. Ab occidente vero et aquilone altis montibus et iugis Alpium cingitur. Confinis eius est ab aquilone Germanie, ab occidente Gallie. A quibus partibus angustos et difficiles habet ingressus. Ab Affrico vero per meridiem se obliquans sinuoso situ se extendens usque ad eurum Tyreni et Adriatici maris fluctibus ambitur.
Hec ultra alias nitet iocunda celi temperie, aere salubri, terrarum ubertate, collibus, vitibus et olivis fecundissimis, pratis amena, nemoribus iocunda, pascuis affluentissima, fontibus, fluminibus, lacubus et piscium copiis referta, venationibus accomoda, diversarum fructuum generibus opulenta.
Hec primo Italia vocatur ab Italo filio Iovis qui de Creta veniens eam invasit et a suo nomine Italiam nominavit.
Secundo vero vocata fuit Lacium eo quod Saturnus rex Cretensium a Iove filio suo pulsus ibi latuit.
Tertio vero vocata fuit Ausonia ab Ausonio filio Ulixis.
Quarto vocata est Hesperia ab Hespero stella eo quod de oriente navigantes ad considerationem illius stelle veniunt in Italiam. Ad huius dextram Hyspania vocabatur Hesperia Ultima ut dicit Ysidorus Ethimologicus.
Ex predictis nominibus duo tantum nomina usitata retinet, scilicet Italiam et Hesperiam. Huius primi habitatores descenderunt a Tubal filio Noe ut dicit Ieronimus in libro hebraicarum questionum super Genesim. Postmodum Pelasgi mortuo Asone ipsorurn Rege, Aurungi, Archades et Siculi et ad ultimum Greci incoluerunt Italiam. Unde antiquitus pars Calabrie et Apulie magna Grecia dicebatur, ut dicit Ieronimus ad Paulinum in epistola de libris divine hystorie. Aborigines quoque Paflagonii, Euganei et Eneti ipsam intrantes incoluerunt, et, post omnes, Troiani, ut scribunt Titus Livius et Solinus et multi alii veteres hystorici.
Erant autem antiquitus XVIII provincie in Italia que nunc in numero pauciores, sed quantitate maiores redacte sunt quarum prima vocabatur provincia Venetiarum. Hec incipit a Pannonia et continet in se Ystriam et extenditur usque ad Adriam fluvium. In hac sunt nobilissime civitates, scilicet Venetie, Trivisium, Feltrum, Ceneta, Civitas Beluni, Padua, Vicentia et Verona. Que quidem civitates nunc appellantur Marchia Trivisina eo quod Trivisium sit prima civitas dicte marchie et nobilior et est caput contrate.
In hac eadem linea dictarum civitatum est Mantua, Brixia et Pergamus que nunc pertinent ad maiorem Lombardiam. Sed antiquitus omnes praenominate civitates a Trivisio usque ad Pergamum dicebantur Venetie seu provincia Venetiarum. Veneti enim subtracta prima littera “Eneti” id est Grece “laudabiles” dicuntur. In hac etiam fuit antiquitus civitas nobilissima Corona nomine cuius civitatis Trivisium prius fuerat castrum. Sed hec destructa fuit funditus a paganis; in cuius situ nunc est villa quedam eodem nomine Corona vocata. Item in eodem territorio dyocesis Trivisine iuxtu mare fuit alia nobilis civitas Altinum nomine quam destruxit Athila flagellum Dei. Ibique martirio interemit beatos martires, Theoniscum, Thabram et Thabratam, quorum corpora capitibus amputatis in parva navicula posita sine ullo gubernatore terreno per fluvium Sylerem qui transit per Trivisium aqua contraria miraculose devenerunt ad Trivisinam civitatem, portantes unusquisque martirum caput proprium abscisum in manibus, et sic navicule insedentes reperti soli sepultique honorabiliter et devote in ecclesia cathedrali dicte civitatis.
Secunda provincia est Liguria a legendis id est colligendis leguminibus quorum copiam habet sic vocata. In hac sunt Mediolanum, Cremona et Papia que olim vocata est Tycinus a fluvio Ticino.
Tertia est Retia prima.
Quarta est Retia secunda. Hec usque ad fines Gallorum extenduntur et a Septentrione confines sunt Alamannis. In hiis est Cumana civitas, Lauda, Asta Thavarcium. Alba et Yporegia, Novaria, Vercelle et relique civitates Lombardie ab occiduo et Monsferratis cum adiacentiis suis.
Quinta est Alpes Coccie sic vocate a Coccio rege qui fuit tempore Neronis. Hec a Liguria incipiens usque ad mare Tyrenum extenditur. Ab occidente vero Gallorum finibus copulatur. In hac sunt Aquis civitas ubi aque calide scatent, Bobium quoque ubi iacet corpus beati Columbani. Ianua etiam civitatum Lombardie opulentissima; Xaona quoque et Albengnena.
Sexta est Tuscia que sic nominatur a Thure eo quod populus illius provincie in maxima quantitate ydolis offerebat. Erant enim Thusci ultra omnes Italie populos olim sacrificiis demonum intenti. Hoc habet intra se Umbram que ideo sic vocatur eo quod tempore inundationis ymbribus superfuit. In hac est Roma que olim totius orbis tenuit principatum; Urbs Vetus, Tudertum, Nepe, Perusium, et lacus Perusii qui olim Clitorus dicebatur, lacus quoque Wlseni qui olim lacus Tyri vocabatur a Tyro civitate que nunc destructa in Castrum Wlsenum mutata est, qui etiam vocatur lacus Sancte Christine nobilium piscium copiis opulentus. Sunt etiam in ea nobiles civitates: Sena, Aretium, Fesule, Pistorium, Florentia et Pise et Vallis Spoletana.
Septima est Campania que ab Urbe Roma usque ad Siler flumen Lucanie protenditur. In qua opulentissime civitates Capua, Neapolis, et Salernus constitute sunt. Dicta est Campania propter uberrimam planiciem Capue. Ceterum autem pro maiori parte montuosa est. In hac usus campanarum primo inventus est et specialiter in civitate Nola, unde adhuc Campane minores Nole vocantur ut dicit magister Ioannes Beleth in Summa de officiis ecclesie.
Octava est Lucana a quodam famoso luco qui in ea erat sic appellata. Hec a flumine Silere inchoans continet in se Bruthiam a nomine cuiusdam Regine sic dictam, et pertingit usque ad mare Sicilie. In hac sunt Pertus, Lanius, Cassianum, Cosentia et Regium civitates.
Nona est in Alpibus Appenninis. Hee Alpes per mediam Italiam extenduntur et dicuntur Apennine a Punis id est Affricanis eo quod Annibal olim tendens Romam predictas Alpes ferro aperuit, ut Italiam intraret, ut dicunt Eutropius et Ysidorus. In hac sunt Montebellium, Feronianum et Urbinum.
Decima est Emilia. Hec ab Alpibus Appenninis incipiens versus Ravennam protenditur et Pado flumine irrigatur. In hac sunt Placentia, Parma, Regium, Mutina, Bononia et forum Cornelii quod nunc Ymola appellatur.
Undecima est Flaminia inter Alpes Apenninas et mare posita, in qua nobilissima urbium Ravenna sita est. Ferraria, Adrium, Comachium, Cervia, Arimininum, Cesena, Forumpopuli, Forum Livii et Faventia. Et hec Flaminea nunc vocatur Romandiola.
Duodecima est Picenus, sic dicta eo quod olim Sabini ipsam intrantes primo sic eam vocaverunt, eo quod in eorum vexillo avis picus insedit. In hac quippe sunt civitates Anchona, Firmum, Asculum, Elium, Pinus, Senegallia, Fanum, Pesaurum, Forum Sempronii, Chamarinum, Rachanatum, Cingulum seu Esculum. Hoc Picenus nunc vocatur Marchia Anchonitana.
Tertiadecima est Valeria que ab Urbe Roma incipiens ab antiquo Etruscorum populo Etruria dicta est. Hec habet Tybur Casiolim, Reate, Forconem et Emiternum. Regionem quoque Marsorum et lacum qui dicitur Fucinus.
Quartadecima est Samnium a Samnitibus sic vocata. Samnites autem sic vocati sunt a quodam genere hastarum quas olim ferebant, ut scribit Pompeius Trogus in XLII hystoriarum. In hac sunt urbes Theate, Aufidena, Ysernia et civitas nobilissima Beneventus.
Quintadecima est Apulia coniuncta sibi Calabria in qua est regio Salentina. Vocata est autem Apulia a perdendo, eo quod calore solis virentia terre ibi citius perdantur. In hac sunt Luceria, Sypontus, Canusium, et Ydrontum.
Sextadecima est Sicilia que et Trinacria cum adiacentibus insulis in Tireno mari sita est, que monte Ethna et aliis iugis montium ignem eructantibus est repleta. Dicta est autem Sicilia a quodam duce nomine Siculo.
Decima septima est Corsica a muliere nomine Corsa sic nominata.
Decima octava est Sardinia multis copiis victualium referta, a Sardo filio Herculis sic vocata.
Hee due insule, scilicet Corsica et Sardinia, in Tyreno sive Ionio mari sive sunt versus Austrum.
Et hec ad presens de descriptione Italie sufficiant, licet omnia civitatum nomina recitata non sint.”
[Paul Fabre, “Le patrimoine de l'Église romaine dans les Alpes Cottiennes,” Mélanges d'Archéologie et d'Histoire de l'Ecole française de Rome 4 (1884): pp. 413–18.]
The hereby edited catalogue draws heavily from Greco-Roman geography and cartography of classical antiquity.
For example, the geographical tradition in which Istria formed part of Italy stems all the way back to the Greek geographer Strabo and his Geography:
“After the foothills of the Alps is the beginning of what is now Italia. The ancients called only Oinotria ‘Italia,’ which extended from the Sikelian Strait as far as the Tarantine and Poseidoniate Gulfs, but the former name won out and advanced as far as the foothills of the Alps. It took in Ligystike as far as the Varus River and the sea there, from the boundaries of Tyrrhenia, and Istria as far as Pula.”
[Strabo, Geography, book 5, part 1, chap. 1, trans. Duane W. Roller, The Geography of Strabo (Cambridge 2014)]
The famous Verona list (Laterculus Veronensis), an early 4th-century document listing all the provinces of the Roman Empire, also counted Istria within the conceptual confines of Italy:
“Diocensis Italiciana habet provincias numero XVI: Beteiam Histriam [sic: pro Benetiam et Histriam], Flaminiam Picenum, Tusciam Umbrenam, Apuliam Calabriam, Licaoniam, Corsicam, Alpes Cotias, Retica.”
[Timothy David Barnes, The New Empire of Diocletian and Constantine (Cambridge, MA 1982), pp. 202–3]
De terminatione provinciarum Italiae, the earliest of the medieval catalogues of the provinces of Italy that was subsequently taken over by Paul the Deacon (cf. Medieval Recollections), thus builds on the tradition of classical antiquity when positing the region Venetia et Histria as one of the Italian provinces. This geographical tradition would continue largely unabated throughout the medieval and Early Modern centuries. Extremely rare are the writings, such as the 12th-century anonymous author of the Historia inventionis sancti Apollinaris episcopi et martyris for example, where Istria is described as being in partibus Illyricis (ed. Lodovico Antonio Muratori, Rerum Italicarum scriptores, vol. 1/2 (Milan 1725): 538–546, here p. 539).
The author of the De terminatione provinciarum Italiae also inherited another trope of classical geography: that Istria is named after the river Ister, that is the Danube, that flows into the Adriatic sea precisely in this region.
It was already Justin in his Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus (Epitoma historiarum Philippicarum), book 32, chap. 3, who claimed that:
“Histrorum gentem fama est originem a Colchis ducere, missis ab Aeeta rege ad Argonautas, raptores filiae, persequendos; qui ut a Ponto intraverunt Histrum, alveo Savi fluminis penitus invecti vestigia Argonautarum insequentes naves suas umeris per iuga montium usque ad litus Adriatici maris transtulerunt, cognito quod Argonautae idem prop ter magnitudinem navis priores fecissent; quos ut avectos Colchi non reppererunt, sive metu regis sive taedio longae navigationis iuxta Aquileiam consedere Histrique ex vocabulo amnis, quo a mari concesserant, appellati.”
(“The Istrians, it is reported, derive their origin from those Colchians who were sent by king Aeetes in pursuit of the Argonauts, that had carried off his daughter,5 who, after they had sailed from the Pontus Euxinus into the Ister, and had proceeded far up the channel of the river Save, pursuing the track of the Argonauts, conveyed their vessels upon their shoulders over the tops of the mountains, as far as the shores of the Adriatic sea, knowing that the Argonauts must have done the same before them, because of the size of their ship.6 These Colchians, not overtaking the Argonauts, who had sailed off, remained, whether from fear of their king or from weariness of so long a voyage, near Aquileia, and were called Istrians from the name of the river up which they sailed out of the sea.”)
[Latin original: Bernard Mineo and Giuseppe Zecchini (eds.), Justin, Abrégé des Histoires Philippiques de Trogue Pompée, vol. 2: Livres XI-XXIII (Paris 2018). English translation: Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus, trans. John Selby Watson (London 1853)]
This cognation of Ister–Istria confounded many classical and medieval writers, although there were some, like Strabo and Pliny the Elder, who decisively argued against it.
“He [Hipparchos] also says that if Our Sea were filled to such a level before the outbreak at the Pillars occurred, as Eratosthenes said, all of Libya and most of Europe and Asia must first have been covered. He then adds that the Pontos would have begun to flow together with the Adria in certain places, since because of the lie of the land the Istros divides in the region of the Pontos and flows into each sea. But the Istros does not have its source in the Pontos region, but on the contrary, in the mountains above the Adria. Moreover, it does not flow into each sea, but only into the Pontos, and it branches only around its mouths. In common with some of those before him he fails to understand his own ignorance, for they believed that a certain river with the same name as the Istros broke away and emptied into the Adria, from which the people through whom it flows took their name, and by this way Jason made his return voyage from Kolchis.”
[Strabo, Geography, book 1, part 3, chap. 15, trans. Duane W. Roller, The Geography of Strabo (Cambridge 2014).]
“Sequitur decima regio Italiae, Hadriatico mari adposita, cuius Venetia, fluvius Silis ex montibus Tarvisanis, oppidum Altinum, flumen Liquentia ex montibus Opiterginis et portus eodem nomine, colonia Concordia, flumina et portus Reatinum, Tiliaventum Maius Minusque, Anaxum, quo Varamus defluit, Alsa, Natisa cum Turro, praefluentes Aquileiam coloniam XV p. a mari sitam. Carnorum haec regio iunctaque Iapudum, amnis Timavus, castellum nobile vino Pucinum, Tergestinus sinus, colonia Tergeste,XXXIII ab Aquileia. ultra quam sex milia p. Formio amnis, ab Ravenna CLXXXVIIII, anticus auctae Italiae terminus, nunc vero Histriae. quam cognominatam a flumine Histro, in Hadriam effluente e Danuvio amne eodemque Histro exadversum Padi fauces, contrario eo percussu mari interiecto dulcescente, plerique dixere falso, et Nepos etiam Padi accola; nullus enim ex Danuvio amnis in mare Hadriaticum effunditur. deceptos credo, quoniam Argo navis flumine in mare Hadriaticum descendit non procul Tergeste, nec iam constat quo flumine. umeris travectam Alpis diligentiores tradunt, subisse autem Histro, dein Savo, dein Nauporto, cui nomen ex ea causa inter Emonam Alpisque exorienti.”
(“Next comes the tenth region of Italy, on the coast of the Adriatic Sea. In it are Venetia, the river Silo that rises in the mountains of Treviso, the town of Altino, the river Liquenzo rising in the mountains of Oderzo, and the port of the same name, the colony of Concordia, the river and port of Rieti, the Greater and Lesser Tagliamento, the Stella, into which flows the Revonchi, the Alsa, the Natisone, with the Torre that flows past the colony of Aquileia situated 15 miles from the sea. This is the region of the Carni, and adjoining it is that of the Iapudes, the river Timavo, Castel Duino, famous for its wine, the Gulf of Trieste, and the colony of the same name, 33 miles from Aquileia. Six miles beyond Trieste is the river Formio [present-day Rižana], 189 miles from Ravenna, the old frontier of the enlarged Italy and now the boundary of Istria. It has been stated by many authors, even including Nepos, who lived on the banks of the Po, that Istria takes its name from the stream called Ister flowing out of the river Danube (which also has the name of Ister) into the Adriatic, opposite the mouths of the Po, and that their currents, colliding from contrary directions, turn the intervening sea into a pool of fresh water; but these statements are erroneous, for no river flows out of the Danube into the Adriatic. I believe that they have been misled by the fact that the ship Argo came down a river into the Adriatic not far from Trieste, but it has not hitherto been decided what river this was. More careful writers say that the Argo was portaged on men’s shoulders across the Alps, but that she had come up the Ister and then the Sava and then the Nauportus, a stream rising between Emona and the Alps, that has got its name from this occurrence.”)
[Latin original: Pliny, Natural History, ed. Karl Friedrich Theodor Mayhoff (Stuttgart 1996), vol. 1, pp. 284–85; English translation: H. Rackham (Cambridge, MA 1941), vol. 2, pp. 93–95]
This false cognate, however, was popularized in the Middle Ages by Isidore of Seville, who wrote in books 9 (chap. 2, l. 83) and 14 (chap. 4, l. 16–17) of his Etymologies that:
“Istrorum gens originem a Colchis ducit, qui missi ad Argonautas persequendos, ut a Ponto intraverunt Istrum fluvium, a vocabulo amnis, quo a mari recesserunt, appellati sunt.”
(“The Istrian nation originated from the Colchians, who were sent to hunt down the Argonauts. They went up the river Ister from the Pontus (i.e. the Black Sea), and thus they were called after the name of the river by which they left the sea.”)
[om.]
“Pannonia ab Alpibus Appenninis est nuncupata, quibus ab Italia secernitur, regio viro fortis et solo laeta, duobus satis acribus fluviis, Dravo Savoque, vallata. Coniungitur autem cum Norico et Raetia; habentes ab oriente Moesiam, ab Euro Istriam; ab Africo vero Alpes Appenninos habent, ab occasu Galliam Belgicam, a septentrione Danubii fontem, vel limitem qui Germaniam Galliamque secernit. Istriam Ister amnis vocavit, qui eius terram influit. Ipse est Danubius. Habet autem Istria a septentrione Pannoniam.”
(“Pannonia is named after the Apennine Alps, by which it is separated from Italy. It is a region strong in men that enjoys good soil and it is surrounded by two rivers that are very rough, the Drava and the Sava. It is adjacent to Noricum and Raetia; east of it lies Moesia, southeast Istria, southwest the Apennine Alps, in the west Belgian Gaul, in the north the source of the Danube and the border that divides Germania and Gaul. The river Ister, which flows through this land, gives Istria its name. It is also known as the Danube. Pannonia lies to the north of Istria.”)
[Latin edition: Wallace Martin Lindsay, Isidori Hispalensis episcopi Etymologiarum sive originum libri XX (Oxford 1911); English translation: Stephen A. Barney, W. J. Lewis, J. A. Bach and Oliver Berghof, The Etymologies of Isidore of Seville (Cambridge 2006)]
This pairing Ister-Istria was taken over by the anonymous author of the hereby edited catalogue, by Paul the Deacon (cf. Medieval Recollections), it was most probably used by the enigmatic 8th-century author Aethicus Ister whose toponymic surname most probably refers to Istria and not to the Danube (cf. Ian N. Wood, “Aethicus Ister: An Exercise in Difference,” in Grenze und Differenz im frühen Mittelalter, ed. Walter Pohl and Helmut Reimitz (Wien 2000), pp. 204–5); but Ister–Istria cognation started to lose ground from the 9th century onwards, with Danubius becoming the preferred hydronym and its erroneous connection with Istria thus being severed (see more in Trpimir Vedriš, “Histria i Hister kasnoantičkih i ranosrednjovjekovnih geografa: Prilog raspravi o spomenu Istre i Dalmacije u zemljopisu Alfreda Velikog,” Histria 2 (2012): pp. 55–114).
The question of the eastern border of the region of Istria – whether it was the river Raša, the Učka mountain range or even the river Rječina – is discussed in the edition of the anonymous cosmographer of Ravenna.
The facsimiles of ms. hereby dubbed V are freely available for consultation on the official web pages of Biblioteca Apostolica Vaticana, but the site's copyright prevents us from reposting the images on our servers.