Gregory of Montelongo, patriarch-elect of Aquileia, signs a treaty with Doge Ranieri Zeno and the Commune of Venice, renewing the old pacts signed between his predecessors and the Venetians, guaranteeing the safety of Venetian merchants throughout the Patriarchate, their privileged judicial status, abolishing all the newly instituted fees, and terminating the disputes between the two dominions.
Ina nomine Domini, amen.
Anno Eiusdem millesimob ducentesimo quinquagesimo quarto, inditione duodecimac, die veneris septimo exeunte mense aprilis, presentibus venerabilibusd patribus domino fratre Gualterio episcopo Tervisinoe, domino Rogerinof electo Cenetensi, magistro Berengerio preposito Sancti Odorici de Utino, magistro Nicolaog de Lupico scriptore, magistro Peregrino et Paulutioh cappellanis domini Gregoriii patriarche Aquilegensis electi, nobilibus viris dominis Henrico de Villalataj, Henrico de Castelliro, Hermannok de Portis, Iohanne de Cucania de Foroiulio, et nobilibus viris dominis Marco Geno, Andrea Daurol, Nicolaom Quirino, Petro Gradonico, Bartholomeo Barocio, Philippon Storlato, Philippoo Contareno, Iohanne Iustiniano, Andreap Delphinoq, Thomasino Mauroceno, Iohanne Michaeler ets Henrico Fuscharenot de Veneciis testibus rogatis et aliis multis.
Cum * inter * dominum Rayneriumu Genum, Dei gratia illustrem ducem Venecie, Dalmacie atque Chroaciev, dominumw quarte partis et dimidie totius Imperii Romanie, et Commune Veneciarum ex una parte et venerabilem patrem dominum Gregorium, eadem gratia sancte ecclesie Aquilegensis patriarcham electum predictum ex altera, discordia * diebus pluribusx hactenusy extitisset, venit dictus dominus patriarcha Venecias et ad pacem et concordiam devenit cum eodem domino duce et Comuni Veneciarum amicabiliter divina clementia fatiente, et inter ipsos factum et firmatum fuit pactum et concordia in hac forma, videlicetz:
[1] Quod omnes homines Veneciarum erunt salvi et securi * infra ducatum * Patriarchatus Aquilegensis * in personisa', rebus et bonis eorum mobilibus et inmobilibus.
[2] Et tanto plus, quod, si aliquis homo exiverit per aliquod flumen aut per aliquem locum de districtu Aquilegensisb' Patriarchatus in mare et * violentiam vel dampnum * aliquod fecerit alicui homini de Veneciis a portu qui appellatur Baselegec' usque ad portum Primarii, dominus patriarcha predictus debet et tenetur * infra XXX dies, * postquam ad eum fuerit querimonia delata, * facere * secundum suum posse * omnia ablata patientibus dampnum seu violentiam * in integrum exhiberi. Et si hoc facere idem dominus patriarcha non posset, tenetur * infra alios XXX dies * solvere totum dampnum illatum hominibus Veneciarum de camera propria.
[3] Insuper quidem * habere debetd' * dominus dux Veneciarum * suum vicedominum in terra Aquilegie ad fatiendum plenam rationem et iustitiame' omnibus petentibus et conquerentibus de Venetis, tali quidem ordine quod, si aliqua sententia tempore aliquo a prefatof' vicedomino late fuerit vel querimonia coram eo facta conta aliquem non de iurisditioneg' domini ducis, ipse potesth' appellare, si voluerit, ad prefatum dominum ducem, et si Veneti habuerint aliquid controversie versusi' aliquem hominemj', ipsi Veneti possunt et debent aut coram domino patriarcha aut eius advocatis et comitis * Goricie rationem et iustitiam petere; et si memorati Veneti fuerint in iuditio coram dictis advocatis, * possint appellare adk' dominum patriarcham, si voluerint.
[4] Item nullus homo potest ferrel' testimonium contra Venetum nisi Venetus, secundum usum et consuetudinem curiem' Ducatus Veneciarum.
[5] Et omnes Veneti qui dicuntur “portulani” habent licentiam sine aliquo banno et contradictione hominis alicuius acciperen' et portare de Aquilegia tantam blavam que sit eiso' et totip' familie de domo sua suffitiens, et dictam blavam tantumq' Venecias apportare. Insuper omnes Veneti cambiantes salem, cepas et aleumr' pro aliqua blava licentiam habents' sine banno et contraditione alicuius portandi quocumque voluerint ipsam blavam.
[6] * Et si aliqua pignora data fuerit a Venetis supra homines ducatus totius Patriarchatus vel ab hominibus antedicti ducatus supra Venetos, * Veneti qui dicunturt' “portulani” non debent pignorari infra terminos pretaxatos nec etiam in toto ducatu sedis patriarchalis, * nisi inter eos esset comunis discordia.
[7] Et si comunis contigeritu' discordia inter dictos dominum ducem et comune Veneciarum et dominum patriarcham oriri et esse, tam per preceptum imperatoris destinatum ad dictum dominum patriarcham pro danda licentia Venetis * exeundi de terra sivev' iurisditione domini patriarche, tam per * ipsum dominum patriarcham quam etiam per dominum ducem precipientem Venetis exeundi de terra ac iurisditione ducatus * patriarchalis, dictus dominus patriarcha tenetur dare omnibus Venetis inventis in toto predictow' ducatu Patriarchatus Aquilegensis licentiam et securitatem plenam, tam in personis quam in rebus eorum, infra XV dies usque ad portum Basilice et ad iam dictum portum Primarii.
[8] Item vicedominus, qui erit in terra Aquilegie tempore aliquo per dominum ducem et Comune Veneciarum, habere debetx' quadragesimumy' de duabus stationibus – una posita in ruga de draparia et alia posita in foro sancti Iohannis Aquilegensisz' Patriarchatus – secundum voluntatem ipsius vicedomini, ac etiam * habere debet dictus vicedominus pro domino duce et Comuni Veneciaruma'' stateras, libras, mensuras et rubrumb'' inter omnes Venetos, et reditus eorum * percipere pro sua utilitate. Nec debet * ipse vicedominus de suis bonis in totoc'' ducatu Patriarchatus predicti aliquod persolvere datium in quod'' quideme'' dictus vicedominus non debet committere fraudem.
[9] Item omnes offense que facte fuerint in predicto ducatu Aquilegensis Patriarchatus per dictum vicedominum debent puniri, excepta pena sanguinis, que debet puniri per * dictum dominum ducem. Et hoc quod dictum est de offensionibus intelligatur de offensionibusf'' factis per Venetos.
[10] Et antedicti Veneti * nullum tenentur nec debent * in totog'' predicto ducatu * datium solvere, excepta mutah'' secundum usum, casatico hospitumi'' et recto ficto de possessionibus, secundum usum terre Aquilegensisj''.
[11] Insuper quidem, si aliquis non de iurisditione predicti domini patriarche veniretk'' per mare et inferret violentiam aliquam seu damnum hominibus Veneciarum infra dictos terminos, dominusl'' patriarcha debet de quolibet rationem et iustitiam ipsis hominibus Veneciarum exhybere, si tempore aliquo inventus fuerit malefactor in totom'' ducatu Patriarchatus Aquilegensis.
[12] Et antedictus dominus patriarcha dare debet Ducatui Veneciarum duodecimn'' panes, quorum quilibet esse debet unius starii, de cellarioo'' * domini patriarche, et duodecim porcos omni anno; et suis expensis dictos duodecim panes et duodecim porcos ipse dominus patriarcha mittere debet usque ad palacium * domini ducis Veneciarum.
[13] In facto quidem illorum de Prata et de Portiglisp'' dictum est, quod cum non sint in amore et gratia domini patriarche, non debet dominus patriarcha teneri ad satisfactionem vel restitutionem fatiendam de damnis et gravaminibus, si qua per ipsos illata sunt Comuni vel hominibus Veneciarum vel de cetero illata fuerint, quousque ad gratiam et adq'' amorem ipsius domini patriarche devenient. Verum venientibus ipsis cum dicto domino patriarcha ad gratiam et amorem, promisit et debet dominus patriarcha dare operam bona fide, quod predicti de Prata et de Porciglis rationem et satisfactionem faciant Comuni et hominibus Veneciarum de dannis et gravaminibus antedictis, et quod domino duci et Comuni Veneciarum ad predictam rationem et satisfactionem consequendam de ipsis dabit idem dominus patriarcha auxilium et iuvamen, sicut conveniens et decens fuerit, si a domino duce fuerit requisitus. De hiis autem, que predicti de Prata et der'' Porciglis fecerint contra Comune vels'' homines Veneciarum stantes in amore et gratia eiusdem domini patriarche, tenetur dictus dominus patriarcha sicut tenetur de aliis Patriarchatus Aquilegensis, secundum quod superius dictum est.
[14] Hec autem omnia supradicta predictus dominus patriarcha iurari fatiet pro se et in animam eius, et iuraret'' fatietu'' dictum comitem Goricie, advocatum domus Aquilegensis, attendere et observare, que predecessores sui similiter iuraverunt.
[15] Preterea promisit et tenetur dictus dominus patriarcha permitterev'' conduci et portari de partibus Foroiulii frumentum et legumina et aliud bladum et alias res et omne aliud mercatum libere et sine contrarietate Venetias.
[16] Insuper etiam idem dominus patriarcha novitates et datia insueta facta et imposita, tam ad Clusasw'' quam alibi in toto ducatux'' Patriarchatusy'' Aquilegensisz'' contra antiquam consuetudinem super sale, ferro, pegola et supera''' aliis mercationibus, et in facto quadragesimi sive mute Aquilegensis, et in facto hospitorumb''' de Aquilegia, necnon de omnes aliasc''' novitates que sint in preiuditium vel gravamen Comunis vel hominum Veneciarum, remisit et cassavit, et promisit et debet de cetero in predictis omnibus et singulis antiquam consuetudinem observare et observari facere per gentem et hominesd''' Patriarchatus predictie'''.
[17] Promisit insuper et debetf''' dictus dominus patriarcha facere vindictam et iustitiam de omnibus maleficiis factis vel que fient contra homines Veneciarum. De raubariis quidem factis super homines Veneciarumg''' tempore predecessorum domini patriarche predicti promisit et debet dictus dominus patriarcha facere rationem et iustitie complementum, et * raubarie que facte fuerint super homines Veneciarum a tempore predicti domini patriarche usque ad tempus illud quo dominus dux misit preceptum ad Venetos exeundi de Foroiulio, diffiniri et determinarih''' debent secundum formam que in hoc pacto superius continetur. Et * raubarie * facte super homines Veneciarum a * tempore predicti precepti facti per dominum ducem Venetis exeundi de Foroiulio hucusque * coram ipso domino patriarcha et per ipsum dominum patriarcham debent * diffiniri et determinari, salvis pignorisi''' concessis per dominum ducem hominibus Veneciarum super bonis Patriarchatus Aquilegensis et hominum eiusdem Patriarchatus. Et * raubarie, si que fient de cetero super homines Veneciarum determinari et diffiniri debent secundum eandem formam, que in hocj''' pacto superius continetur.
[18] Item accipi debet unus ex melioribus viris Foroiulii ad voluntatem et beneplacitum domini ducis, qui esse et stare * debet * tempore congruo in Aquilegia, sicut dominus dux ordinandum duxerit et sibi videbitur, qui sacramento per dominum patriarcham astrictus teneturk''', et * debeat * facerel''' et complere rationem de debitis et aliis petitionibus et querimoniis quas fecerint homines Veneciarum super homines Patriarchatus Aquilegensis. Hec autem que dicta sunt intelligantur salvis hiis, que dicta sunt de illis de Prata et de Porciglis.
[19] Item promisit idem dominus patriarcha, quod * homines de Grado * permittet * habere * in Aquilegia et * districtum''' Patriarchatus Aquilegensis rationes omnes quas habere solebant, * secundum antiquam consuetudinem.
[20] Dominus vero dux et Comune Veneciarum concesserunt ex gratia quod dominus patriarcha possit * omni anno * vinum quod fuerit de canipa * Istrien''' ipsius domini patriarche, * et * illud, quod fuerit de canipa monasterii sancte Marie * dominarum de Aquilegia, et insuper mille amphoras vini et ultrao''' hec alias quinquaginta amphoras vini et quinquaginta modios blave ad mensuram Veneciarum de canipa domini patriarche et monasteriorum suorum de Istria conduci et portari facere de Istria ad partes Aquilegie per portus.
[21] In facto quidem salis concessit dominus dux pro Comuni Veneciarum quod deferatur et portetur ad partes Foroiulii, sicut tempore concordie portabatur, accipiendo pro Comuni Veneciarum libras decem denariorum Venecialium pro centenario ipsius salis pro dacio et quintum, sicut hactenus tollebatur. Verum si accideret quod de sale qui portabaturp''' ad portum Gruariiq''' et portum Latisane portaretur ad partes et loca ad que portatur sal qui conceditur portari Paduam, in arbitrio domini ducis et Comunis Veneciarum esse debeat accipiendi pro datio salis predicti ultra dictas libras decemr''', sicut domino duci et Comuni Veneciarum placuerit.
[22] Item concessit dominus dux pro Comuni Veneciarum quod militibus, clericis et dominabus de Foroiulio non auferatur datium * de pannis quoss''' de Veneciis acceperint ad * vestes * fatiendas.
[23] Insuper omnia * datia insueta, si qua noviter imposita sunt in preiuditium vel gravamen hominum Patriarchatus Aquilegensis, dictus dominus dux pro Comuni Veneciarum remisit ex gratia et statuit quod super hoc antiqua consuetudo debeat observari.
Actum Veneciis in palatio Ducatus in sala Maioris Consilii, ipso Maiori Consilio congregatot'''.
Sciendum est quod de hoc pacto et concordia facta sunt duo similia instrumenta, unum per me Tagliamentum notarium et scribam ducalis aule Veneciarum sigilatum sigillo et bulla dicti domini ducis plumbea pendenti, et aliud per Iohannem de Lupico notarium eiusdem domini patriarche sigillou''' predictiv''' domini patriarche pendenti sigillatum.
a) litteram initialem om. P1abP2ab. b) Mo P1a. c) XII P1abP2bP4. d) veneralibus P4. e) Tervisano P2a. f) Rugerino P2a. g) Nicholao P2abP4. h) Paulucio M2P1abP2abP4. i) P4; G. M1M2P1abP2ab. j) Vilalta P1abP2bP4; Henrico de Villalta] om. P2a. k) Hermano P1aP4. l) seq. et add. P2b. m) Nicholao P2abP4. n) Phyllipo P1b; Phylippo P1aP2abP4. o) Phylippo M2P1aP2abP4; Phyllippo P1b. p) Antrea M2P1ab. q) Delphyno P1abP2abP4. r) Michale P1a. s) om. M2. t) Fuscareno M2P1abP2abP4. u) Rainerium P1bP2abP4. v) seq. dux add. P1a; seq. ducem add. P1bP2aP4; seq. ducem canc. P2b. w) dominus P1a. x) diebus pluribus] M2P1bP2bP4; inv. M1. y) om. P4. z) seq. signum quod legi non potest canc. M2. a') seq. et add. M2P1abP2ab. b') Aquilegia P2a. c') Baselegue P2a. d') habere debet] inv. M2P1abP2abP4. e') rationem et iustitiam] M2P1abP2abP4; inv. M1. f') seq. domino add. P4. g') iuridictione P2b. h') possit P4. i') M2P1abP2abP4; adversus M1. j') aliquem hominem] inv. P4. k') seq. dictum add. M2. l') facere P4. m') om. M2. n') iter. P4. o') ei P4. p') M2P1bP2bP4; tote M1. q') om. P2b. r') alleum P2ab. s') habeant P2a. t') dicuntus P1b. u') contingerit P1ab. v') ac P4. w') om. et post Patriarchatus Aquilegensis add. M2. x') om. P2b. y') quarantesimum P4. z') Aquilegie M2P1bP2bP4. a'') Venetic(orum) P2b. b'') rubum P2a. c'') totu M2. d'') M2P1abP2abP4; om. M1. e'') seq. ipse canc. M2. f'') seq. factis per Venetos canc. M2. g'') M2P1abP2ab; totu M1. h'') ex multa corr. P1a. i'') hospitium P2b. j'') Aquilegie P2a. k'') venirent P1abP2b. l'') domina P2b. m'') P1abP2ab; totu M1M2. n'') XII M2P1abP2abP4 et undique sic loco duodecim. o'') seq. ipsius add. M2P1bP2bP4. p'') Porciglis M2P1abP2abP4. q'') P1abP2ab; om. M1M2. r'') om. P4. s'') et P2b. t'') iurari P2b. u'') iter. P4; pro se et in animam eius et iurare fatiet] om. P2a. v'') promittere P2b. w'') Sclusas P4. x'') M2P1abP2abP4; om. M1. y'') M2P1abP2abP4; Patriarchatu M1. z'') Aquilegie P2a. a''') om. M2P1bP2bP4. b''') hospiciorum P1abP2abP4. c''') omnes alias] inv. P2b. d''') hominem P1a. e''') seq. etc. add. et des. M2. f''') et debet] om. et post dictus dominus patriarcha add. P4. g''') Venecie P4. h''') diffiniri et determinari] inv. P2a. i''') pignis P2b. j''') om. P4. k''') teneatur P2aP4. l''') om. P2a. m''') districtus P1abP2ab. n''') Ystrie P1abP2ab et undique Ystria loco Istria. o''') et ultra] iter. P4. p''') portabitur P1abP2abP4. q''') P1abP2ab; Gruar cum sign. abbr. M1. r''') libras decem] inv. P1abP2abP4. s''') quod P4. t''') congreguato P2a. u''') sigillo predicti domini patriarche] add. al. man. cum sign. insertionis M1. v''') dicti P1abP2abP4.
Patriarch Gregory of Montelongo’s interpretation of the four articles of this treaty in front of the Venetian Great Council (April 24, 1254) – edited here as doc. 1254_GV.
Patriarch Gregory of Montelongo’s promise to uphold this treaty (June 6, 1254) –edited here as doc. 1254_PG.
Count Maynard III of Gorizia, the advocate of the Church of Aquileia, promises to uphold this treaty (April 17, 1255) – edited here as doc. 1255_PM.
Patriarch Raymond della Torre’s 1275 treaty with Venice – edited here as doc. 1275_VR.
Peace treaty signed between Patriarch Raymond, Count Albert of Gorizia, and the Commune of Venice on March 8, 1285 – edited here as doc. 1285_PAV.
Peace treaty signed between Patriarch Raymond, Count Albert I of Gorizia, and the Commune of Venice on November 11, 1291 – edited here as doc. 1291_PT.
“[sub secondo anno ducis Raynerii Geni:] Post multas discordias inter Venetos et Foroiulianos, Gregorius de Montelongo patriarcha electus venit Veneciam et, novis innitis pactionibus, pacificati sunt.” – Andrea Dandolo, Chronica per extensum descripta, ed. Ester Pastorello, Rerum Italicarum scriptores, ser. 2, 12/1 (Bologna 1958), p. 305.
“Item anno domini nostri Iesu Christi MCCLIIII post multas controversias inter Venetos et Foroiulianos, insimul pacificati sunt, et novis initis federibus, huic duci consuetum tributum dare Aquilegensis patriarcha promisit, sicut precesores sui ducibus fecerant temporibus retroactis.” – Venetiarum Historia vulgo Petro Iustiniano Iustiniani filio adiudicata, ed. Roberto Cessi – Fanny Bennato (Venice 1964), p. 166.
Patriarch Gregor of Montelongo was greeted by a catastrophic financial situation when he finally reached Friuli as the Patriarchate of Aquileia had been embroiled in episodic warfare between the Ghibelline (counts of Gorizia) and the Guelph (Patriarch Berthold V of Andechs) forces. A letter directed by Patriarch Gregory in 1252 to the College of the Cardinals vividly reveals the depth of these financial troubles (soon to be edited here as well, until then, see Karl Hampe, “Eine Denkschrift Gregors von Montelongo an das Kardinalskollegium über die finanzielle Zerrüttung des Patriarchats Aquileia aus dem Jahre 1252,” Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung vol. 40 (1925): pp. 200–204). It is most probably due to this lack of money that new fees were instituted throughout the Patriarchate of Aquileia, something that Venice found contrary to “good old custom” and pacts signed with Gregory’s predecessors.
In reality, the Patriarchate of Aquileia was already at this time economically dependent upon the Venetian traders and Gregory had to find a way to reconcile his interests – political and economic – with those of the Commune of Venice. The solution to this problem came in the form of yet another pact between the Patriarchate of Aquileia and Venice – the hereby-edited treaty.
The pact is redacted on the basis of two treaties signed between Venice and Patriarch Berthold in 1222 (doc. 1222_VB) and 1248 (doc. 1248_VB). Namely, articles hereby numbered 1–12 are modeled according to articles 1–12 and 1222 treaty; in relation to the 1248 pact, article 20 follows article P1, 22 and 23 are modeled according to P2, 17 and 18 according to P9 and P10, 15 according to P12, 19 according to P13, 14 according to P14 and 23 according to A6; articles 13, 16, and 21 are newly redacted and specific for this treaty, concerning the emnity between the patriarch and the counts of Porcia and Prata (14), the newly imposed fees and the abolishment (16), and salt trade in Friuli (21).
As in the previous pact, the treaty of 1254 reveals marked Venetian superiority and economic dependence of the secular dominion of the Aquileian patriarchs.
The pact would be renewed by Gregory’s successor, Patriarch Raymond della Torre in 1274 (edited here as doc. 1274_VR) and the 1300 treaty between Venice and Patriarch Peter of Ferentino would largely be modeled according to this pact as well (soon to be edited here).
The publication of the facsimiles of M1 (Venice, Archivio di Stato di Venezia, Miscellanea atti diplomatici e privati, busta 2, doc. 56, fols. 3r–5r) is granted free of charge by Archivio di Stato di Venezia by way of the “simplified procedure” of publishing archival facsimiles (La circolare della Direzione generale archivi n. 39 del 29 settembre 2017: procedura semplificata: pubblicazioni online che perseguano finalità scientifiche o pedagogiche, non beneficino di inserzioni pubblicitarie o commerciali e non siano soggette ad accesso a pagamento).
Photos by the editor.
The digital facsimile remains under the exclusive copyright of Archivio di Stato di Venezia.