Era
Vol. 3: A 1077 usque ad 1209
Date
July 30, 1180
Place
Regestum

Pope Alexander III confirms the compromise concluded between Enrico Dandolo, the patriarch of Grado, and Ulrich II of Treffen, the patriarch of Aquileia (doc. 1180_GA).

Source
The original is lost; the text survives in the following manuscript tradition:
B = Udine, Archivio Storico Diocesano, Archivio Capitolare, Raccolta Pergamene, vol. 1/A, doc. 17; a simple copy either coeval to the original or made shortly thereafter, featuring some later “emendations” and interpolations.
Previous Editions
Gian Rinaldo Carli, Appendici di documenti spettanti alla parte quarta delle Antichità italiche (Milan 1791), 194–96; seemingly based on B.
Pietro Kandler (ed.), Codice diplomatico istriano, 2nd ed. (Trieste 1986), doc. 165, p. 310, is a partial copy of Carli’s edition published under the erroneous date of July 23, 1180.
Josip Banić and Sebastiano Blancato, “The Agreement between the Patriarchate of Grado and the Patriarchate of Aquileia Regarding the Metropolitan Jurisdiction over Istrian Bishoprics (24th of July, 1180): New Critical Edition of the Charter,” Zgodovinski časopis 77/1–2 (2023): pp. 28–29.
FIM Edition
Diplomatic edition based on B with subsequently “emended” passages and additions reported in the critical apparatus.
Transcription

Alexander episcopus servus servorum Dei venerabili fratri Ǒ. Aquileiensi patriarchę Apostolicę Sedis legato salutem et apostolicam benedictionem.

Cuma inter venerabilem fratrem nostrum Heinricum Gradensem patriarcham et procuratores tuosb super episcopatibus Ystrie, quos patriarcha ipse ad ecclesiam suam spectare iure metropolitico proponebat, super thesauris et possessionibus quondam Gradensis ecclesie coram nobis et fratribus nostrisc fuisset diutius litigatum tandem ad commonitionem nostramd controversia ipsa de assensu partium per transactionem finem accepit; quam utique compositionem per scriniarium nostrume iubentibus nobisf in scriptum redactam de verbo ad verbum expressam ad exemplar quidemg ut maiorem habeat firmitatem sicut instrumento publico per manum Iohannis Nycholai Philippi scriniarii confecto continetur auctoritate apostolica confirmamus, statuentes nulla privilegia ecclesię tuę seu Gradensis vel alia instrumenta ad suscitandam questionem transactione sopitam aliquid ulterius valitura.

[seq. doc. 1180_GA; premite hic ut id ostendat]

In nomine domini nostri Iesu Christi, amen.
Anno Dominice incarnationis MoCoLXXXo, pontificatus vero domini Alexandri pape tertii anno XXoIo, indictione XIII, mensis iulii die XXIIII.
Ego H[enricus] Gradensis ecclesie patriarcha hac presenti die – in presentia domini pape Alexandri et dominorum cardinalium Ubaldi videlicet Hostiensis episcopi, Theodini Portuensis et sancte Ruphine episcopi, Iohannis tituli sanctorum Iohannis et Pauli presbiteri cardinalis, Bibiani tituli sancti Stephani in Celio Monte presbiteri cardinalis, Arduini tituli sancte Crucis Ierosolimitane presbiteri cardinalis, Mathei tituli sancti Marcelli presbiteri cardinalis, Pauli tituli sancte Pudentiane presbiteri cardinalis, Gratiani sanctorum Cosme et Damiani diaconi cardinalis, Iohannis sancti Angeli diaconi cardinalis – renuntio omni iuri adquisito et adquirendo et omnibus actionibus, tam in rem quam in personam, adquisitis et adquirendis quod et quas habeo nomine meo et Gradensis ecclesie, vel habere possem ego vel successores mei in futurum, adversus Ǒldericum Aquilegensem patriarcham et eius ecclesiam super omnibus episcopatibus Hystrie, et super thesauris quos Poppo Aquilegensis patriarcha de Gradu asportavit, et super possessionibus quas Gradensis ecclesia habuit in Mursiano et in territorio Aquilegie, in Zemulis et in Mariano et in prefatis episcopatibus. Et hanc renuntiationem facio vobis domino Iohanni Vicentino episcopo et Romulo Aquilegensis ecclesie magistro scolarum procuratoribus Ǒ[dalrici] Aquilegensis patriarche constitutis ad transigendum et paciscendum super controversiis quas ego nomine Gradensis ecclesie movebam coram domino Alexandro papa tertio contra Aquilegensem ecclesiam et per vos ipsi Ǒ[lderico] Aquilegensi patriarche et eius ecclesie.
Et cedo vobis procuratoribus et per vos ipsi Ǒ[lderico] Aquilegensi patriarche ac eius ecclesie omne ius adquisitum et adquirendum et omnes actiones, tam in rem quam in personam, adquisitas et adquirendas quod et quas habeo nomine meo et Gradensis ecclesie vel habere possem ego vel successores mei in futurum in predictis et pro predictis omnibus, servato mihi et ecclesie Gradensi iure vini quod annuatim recipere soleo de Capite Hystrie, et salvis stacionibus et aliis, si qua in presentiarum ibidem possideo, et speciali iure, si quod habet ecclesia Gradensis, adversus aliquem episcoporum vel clericorum vel parochianorum Hystrie super aliis rebus, si quas detinent.
Et renuntio vobis procuratoribus et per vos Ǒ[lderico] Aquilegensi patriarche ac eius ecclesie quod nec ego nec mei successores nomine Gradensis ecclesie amplius movebimus controversiam adversus Aquilegensem ecclesiam de metropolitico iure super his, videlicet Aquilegensi diocesi, quam nunc possidet, et Cumano, Mantuano, Veronensi, Vicentino, Paduano, Tervisino, Tridentino, Bellunensi, Feltrensi, Cenetensi, Concordiensi, Tergestino, Iustinopolitano, Parentino, Polensi, Petenensi et Emonensi episcopatibus, et aliis que in presentiarum ipsa Aquilegensis ecclesia possidet, salva datione et compositione duarum plebium, scilicet de Latisana et de Sancto Floro, salvo etiam spetiali iure, si quod habeo, in possessionibus rerum immobilium adversus ipsum vel alios in aliis locis quam in predictis locis et rebus cessis et renuntiatis.
Nos igitur prenominati procuratores constituti ad transigendum et paciscendum super controversiis quas vos, domine Gradensis patriarcha, nomine Gradensis ecclesie movebatis contra Aquilegensem ecclesiam pro prefata renuntiatione et cessione omnium predictorum nomine transactionis et pactionis vice domini Ǒ[lderici] Aquilegensis patriarche eiusque ecclesie damus et tradimus vobis, domine Henrice, Gradensi patriarche vestreque ecclesie imperpetuum duas plebes, videlicet illam de Latisana et alteram de Sancto Floro cum earum capellis omnibus, cum quartesiis et omni parrochiali et diocesano iure habito et adquirendo necnon et placito christianitatis, quod est ius sinodandi, cum earum libris, paramentis et omnibus earum ornamentis, cum cimiteriis, domibus, prediis et famulis, si quos habent, et cum omni earum honore ac omnibus ipsarum pertinentiis, excepto iure trium partium decimarum illarum plebium et capellarum, quas tres partes Aquilegensi ecclesie in integrum reservamus. Sane, illi qui predictas tres partes decimarum vel aliquid illarum trium partium per Aquilegensem ecclesiam hodie nomine feudi vel alio titulo tenent vel amodo tenebunt, si in territorio earumdem plebium vel capellarum terram laborare inventi fuerint, Aquilegensi ecclesie de tribus partibus decimarum, vobis vero Gradensi patriarche in cuius parrochia ipsarum agricultura erit de quartisiis sive quarta parte decimarum, proprie agriculture hobedient et respondebunt.
Predictas autem plebes et capellas vobis et ecclesie vestre ita tradimus et damus quod vos et vestri successores de reditibus earumdem plebium et capellarum singulis annis possitis percipere valens LXX librarum Veronensis monete, deductis eis que presbiteri et clerici in eisdem plebibus et capellis divina celebrantes hodie per plebanos nomine beneficii habere videntur. Que utique beneficia per vos et ecclesiam vestram amodo tenebunt. Si vero prefate plebes et capelle tantas facultates habere invente fuerint, quod ultra valens LXX librarum Veronensium et ultra ea que presbiteri sive clerici hodie ibidem per plebanos tenent nomine beneficii aliquid superhabundaverit, liceat Aquilegensi patriarche illud totum detrahere et Aquilegensi ecclesie reservare. Si autem eedem plebes et capelle, exceptis predictis beneficiis clericorum, in suis facultatibus et redditibus valens LXX librarum non habent, Aquilegensis patriarcha usque ad eandem summam in ipsis finibus eisdem plebibus supplebit. Banni qui de placito christianitatis vel alio placito spirituali provenire solent in summam predictarum LXX librarum vobis non extimabuntur; predictas quidem plebes et earum capellas et alia iura ecclesiastica pro episcopatibus et aliis ecclesiasticis iuribus damus; possessiones autem et redditus earundem plebium et capellarum et reliqua in transactione posita pro prefatis possessionibus et thesauris damus.
Promittimus insuper vobis et vestris successoribus per stipulationem sub pena dupli vice Aquilegensis patriarche suprascriptas plebes cum predictis earum redditibus ab omni homine iure defensare. Promittimus etiam per stipulationem subnixam vobis et vestris successoribus nomine domini Ǒ[lderici] Aquilegensis patriarche et eius ecclesie quod nullo in tempore veniet ipse vel eius successores contra predictam transactionem, pactionem et dationem per se vel per summissam personam. Quod si hanc promissionem non observaverit, ipse vel eius successores nomine pene dare teneantur ecclesie vestre alias duas plebes, videlicet illam de Sancto Paulo et illam de Fambrio, cum simili causa et tanto redditu sicut prenominate tradite sunt, nisi commoniti per Gradensem ecclesiam infra duos menses post commonitionem satisfecerint, predicta transactione, pactione et datione in sua firmitate imperpetuum permanente.
Et ego suprascriptus Gradensis patriarcha nomine ecclesie mee promitto per stipulationem subnixam vobis predictis procuratoribus et per vos domino Ǒ[lderico] Aquileiensi patriarche et eius ecclesie quod nullo in tempore veniam ego vel mei successores contra predictam transactionem, pactionem, renuntiationem et cessionem per nos vel per summissam personam. Quod si hanc promissionem non observaverimus, ego et mei successores nomine pene a iure predictarum plebium cadamus et ipsas Aquilegensi ecclesie restituere teneamur, nisi commoniti per Aquilegensem ecclesiam infra duos menses post commonitionem satisfecerimus, prefata transactione, pactione, renuntiatione et cessione in sua firmitate imperpetuum permanente.
Et insuper nos suprascripti procuratores vice domini Ǒ[lderici] Aquilegensis patriarche promittimus vobis prefato patriarche Gradensi et vestris successoribus per stipulationem subnixam nomine pene L libras Veronensium, ita quod si aliquis de iurisdictione Ǒ[lderici] Aquilegensis patriarche et eius ecclesie Gradensem ecclesiam in predictis sibi concessis offenderit, et Aquilegensis patriarcha a Gradensi patriarcha commonitus, si infra duos menses ipse malefactor non satisfecerit, ex tunc, si eum non excommunicaverit aut excommunicatum ante satisfactionem absolverit, supradicta pena L librarum committatur.
Et ego suprascriptus Gradensis patriarcha promitto vobis supradictis procuratoribus et per vos ipsi Ǒ[lderico] Aquilegensi patriarche et eius ecclesie per stipulationem subnixam nomine pene L libras Veronensium, ita quod si aliquis de iurisdictione mea et Gradensis ecclesie Aquilegensem ecclesiam in predictis sibi concessis et renunciatis offenderit, et ego vel mei successores ab Aquilegensi patriarcha commoniti, si infra duos menses ipse malefactor non satisfecerit, ex tunc, si eum ego vel mei successores non excommunicaverimus aut excommunicatum ante satisfactionem absolverimus, supradicta pena L librarum comittatur.
Hoc actum est in presentia domini pape Alexandri et supradictorum cardinalium et subscriptorum testium in millesimo et die et indictione supradicta. Signa (SC SC SC) manuum supradictorum domini, videlicet H[enrici] Gradensis patriarche et domini Iohannis Vicentini episcopi et Romuli Aquilegensis ecclesie magistri scolarum prefati Aquilegensis patriarche procuratorum, huius carte rogatorum. Petrus Polensis ecclesie episcopus electus testis. Iohannes Felix domini pape subdiaconus testis. Magister Presbiter de Meudanbertis Cremonensis ecclesie canonicus testis. Marcus Gradensis ecclesie canonicus et primicerius testis. Iohannes Polensis ecclesie canonicus testis. Filyppus sancti Luce de Venetia plebanus testis. Magister Robertus Pysanus causidicus testis.
Ego Iohannes Nycolay Filippy sancte Romane ecclesie scrinarius, in presentia domini Alexandri pape tertii et supradictorum cardinalium et predictorum testium, rogatus a domino Gradensi patriarcha et supradictis domini Aquilegensis procuratoribus scripsi hec.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrę confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum Eius se noverit incursurum.

Data Tusculani III kalendas augusti.

Critical apparatus

aseq. olim add. al. man. supra l. B.  bcanc. B et al. man. add. bone memorie Ǒ. predecesoris tui.  c) nobis et fratribus nostris] canc. al. man. et add. supra l. felicis recordationis Alexandro predecessori nostro et fratribus eius.  dcanc. al. man. et add. supra l. ipsius predecessoris nostri.  ecanc. al. man. et add. supra l. suum.  f) iubentibus nobis] canc. al. man. et add. supra l. iubente predecessore nostro.  g) ad exemplar quidem] add. supra. l. B.

Translation

Alexander, bishop, the servant of servants of God, to the venerable brother Ulrich, the patriarch of Aquileia, the legate of the Apostolic See, greetings and apostolic blessing.

Since there had been a long dispute presented before us and our brethren between our venerable brother Enrico, the patriarch of Grado, and your representatives regarding the bishoprics of Istria, which the said patriarch argued belonged to the metropolitan jurisdiction of his Church, regarding the treasury, and the possessions formerly of the Church of Grado, finally, by our admonition, the very dispute has ended by a settlement consented to by the parties. Which settlement – by our request written down word for word and modelled by our secretary so that it would possess greater legal force as a public charter composed by the hand of Secretary John of Nicholas Philip – we have, of course, confirmed with apostolic authority, stipulating that no privileges of your Church or of Grado or any other charters referring to the issue settled by this treaty will henceforth have any legal force.

[doc. 1180_GA follows]

Let no man, therefore, be in any way permitted to infringe upon this our charter of confirmation, or to act against it by reckless audacity. But if anyone presumes to attempt this, they should know that they will incur the indignation of Almighty God and His blessed apostles Peter and Paul.

Given in Frascati (Tusculum) on the 30th of July.

[trans. Banić-Blancato, cited above]

Selected Bibliography
Josip Banić and Sebastiano Blancato, “The Agreement between the Patriarchate of Grado and the Patriarchate of Aquileia Regarding the Metropolitan Jurisdiction over Istrian Bishoprics (24th of July, 1180): New Critical Edition of the Charter,” Zgodovinski časopis 77/1–2 (2023): pp. 8–20, esp. p. 14 for the manuscript tradition.
Editor's Notes

The pope's solemn ratification of the compromise reached between the two incumbent patriarchs of traditionally competing patriarchates. See doc. 1180_GA for more details.

How to Cite
First citation: Josip Banić (ed.), Fontes Istrie medievalis, vol. 3: A 1077 usque ad 1209, doc. 1180_CA, fontesistrie.eu/1180_CA (last access: date).
Subsequent citations: FIM, 3: doc. 1180_CA.