The last will and testament of Doge Giustiniano Particiaco, ordering, among other things, the construction of a new church next to the ducal palace where the newly procured remains of St. Mark the Evangelist ought to be deposited.
In nomine domini Dei eta salvatoris nostri Iesu Christi.
Imperantibus dominis nostris piissimis perpetuis augustis Michaelis et Theophilo a Deo coronatisb pacificis magnis imperatoribus, Michaelio quidem maiore imperatore anno nono, Theophiloc vero a Deo coronato eiusque dilecto filio anno octavo decimo1, indicione septimad.
Divine inspiracionis et providis mentis arbitrii quatenus, ut ita quis suum debeat ordinare iudicium, ut post fata omni terrore moto eius semper tanquam viventise clareat et servetur voluntas.
Quapropter ideo quidem egof Iustinianus imperialis hipatus et dux Venec(iarum)g provincie, dum in egritudine decidissem, ambulans tamen ac sedens, mentem vero sanam et integram possidens atque consiliumh, considerans humane fragilitatis inprovidus hunc testamentum ac iudicium meum condidi, signarique precepi Deusdedi presbitero ubi et manus mea subter affirmavii et testes a me rogatos obtuli numero competente, quo testamentum meum sicut casus iure civile nequivi, ut cuique per hunc testamentum meum dedero, donavero, ligavero dari vel iussero aut fieri mandavero id, ut detur, fiat prestitor fidei.
Vos vero Felicitate uxore mea et Romana nurem meam heredes michi instituo, heredesque meas esse volo in mea hac pro filii mei hereditatem in ternas unctias principales in integro.j Id est terra, casa, aurum, argentum vel speciebus, hornamentum, laboratorios solidos ___k, ferro, stramenta lectorum, hutensilia, mobilia vel immobilia seseque moventibus ex omnia que habere videor de ex successione domni et genitori meo sceu et ex ea que ego laborare vel aquirere potui.
Ceteras sex uncias de omnibus que habere, ut supra, video in mea reservo potestatem dispensandi qualiter iuste ac secundum Deum pro medelam anime mee previdero, dando manibus meis et verbo vel cui comisero dispensando.l
De monasteria vero beati Zacharie ac sanctissimi Hyllarii ita volo atque precipio, ut in vera libertate ac privilegio perpetualiter persistat cum omnia que in eas Deo iuvante edificavim et agregavin, curavi vel donavi aut donavero. Et nulla scusiao publica aut angarias ab eis exigatur, sed liceat eos vel eas sub vera deliberacione qui in eis habitare voluerit semper persistant atque permaneantp, et magistro regule subdatur servire sub regula, tuicione ac deffensione, sicut per eorum ammonitos confirmatum habemus, constituimus perpetualiter ordinatas. Illud vero parvo servitio, quod pontifici nostro Olivolensis eclesie debetur aut in basilicha beati Georgii debetur aut in suis habentur privilegiis, persolvi fecimus propter maiorem firmitatem ad novelle legum instituta servanda. Nam nullus audeat umquam ex episcopis Olivolensis vel pertinentibus aut extraneis ipso iamdicto monasterio beati Zacharie per quo ius ingenio aut argumento dominare, aut potestatem exercere vel dominare que ego per meo servicio ___tusq sum. Sed neque uxor mea neque nuri mea in eo ullam habeat potestatem, sed solummodo liceat eas ut ceteras feminas cum deliberacione in ipso iamdicto monasterio habitare cum suis omnibus rebus. Et nullam audeat de rebus suis neque Felicitas uxor mea ne Romana nurus, quas eis per hunc testamentum meum largitus sum, donare vel transportare ad nullus de suis pertinentibus vel extraneis, sed solummodo tantum ad predicto monasterio aut pauperibus pro mea ac fìlii mei et suarum animarum medelam. Abbates vero vel abbatissa in predictas monasterias quale sibi cohors vel maior pars monasterii secundum Deum elegerit ipse scit, sicut eorum lex testatur.
Breviarium enim hoc facimus de vineis vel teritoriis vel reliquis speciebus quod in ipso sanctum offerimus monasterio, ut per hoc requiratur cuius cura fuerit, ne a quoquam hominum masculum vel feminam destituta fiant. Inprimis terras et vineas et campos que sita sunt in loco qui dicitur Prato, quod per documenti cartulas habere decernimus, id est de Grausone tribuno filius quidem Donato tribuno Catobarbalata de Equilo, per II documenti cartas de Iohanne et Laurencio germanis et tribunis filius quidem Marconi Primollo de Equilo. Detinemus per documenti cartulam de Maria et Steffana Christi famulas et germanas filia quidem Gatulo de suprascripto vico. Idem detinemus per documenti cartulam de Andrea de filio quidem Iohanaceni Cigullo de Equilo et de Dominico nepote eius et detinemus per documenti cartulam de Dulciolo tribuno Pascalico de suprascripto vico, per documenti cartulam de Vitale tribuno Pascalico, per documenti cartulam de Romana Dei ançilla cata Betegani de Equilo et de Iohania Dei ançilla filia eius et de Cezaria filia quidem Orseceno Sartarico. Detenemus per documenti cartulam de presbitero Boyso de Equilo. Tenemus per documenti cartulam ___r.
De teritoria qui sunt intra fines Civitatis Nove quas donacionis cartula habere et tenere visi sumus de Agathe Christi famula filia quidem domno Mauricio magistro militi, qui fuit dux Veneci(arum), quod ei in divisione obvenit da Suria germana eius, sive terras, vineas, pratas, campos, pascuas, silvas, arboribus fructiferis et infructiferis seu casas, stabulis que nos edifficare iussimus sive peculia malores, minores, cum cavalis, boves, porcis quas ibidem congregavimus vel ordineo quas illuc esse vidimini ___s, fero, navigia sceu lacos ubi aquimulos hedifficati fuerint una cum piscationibus et avium captionibus suis omnia et in omnibus in integrum et in complectum ubi et ubi eis pertinerint, sed et vineas qui sunt in litus Bovensis, quod ei pertinuit in loco ___t, qui dicitur Iuncanicus, seu et vineas qui sunt in suprascriptis litus quod ei pertinuit, qui fuerunt de Lobana Cenibis Cogitane de Torcello, atque et vineas quas domnus Agnelus dux, genitor meus, per documenti cartulam detinere visus est in suprascriptis litus seu que in vinea Contra visus sum habere per documenti cartulam ___u.
Item vineas quas ego per documenti cartulam tenere visus sum de Dominico filio quidem Iohanni tribuno cata Marcianico de Torcello cum omnia ad se pertinente. Aquimulos autem rotas duas quas habere visus sum de Petro tribuno genero quidem Rosaly tribuno.
De eo autem ___v, qui sunt ___w Polense, quas pertinuit Agathe Dei ancile vel quod ego per cartulam illuc acquisivi vel acquirere visus fuero.
Item de ornamento suprascripti monasterii, id est crucem aurea maiore unam ___x, calicem argenteos tres, pathenas argenteas tres, turabulos argenteos tres et alios turibulos ereos duos, coronas ereas vigintiquinque, lucernas ereas tres, palia vero altariorum, id est staurecene ___endatoy uno, pecia una circondata auro et margaritis – hec omnia, ut potuimus, Deo iubante, suprascripto monasterio donavimus.
Ceterum si voluntas amplius fuerit ___z de laboratorio solidi in predicto monasterio beati Zacharie adiciemus per verbo oris nostris aut breve. Est enim omnis mea possessio confirmata et adbreviata cum illas iamdictas ducentas libras, que in monasterio ___a' cum speciebus et ornamentis et laboratoriis solidis, si salva de navigacione reversa fuerint, libras mille duocentas, de qua sexcentas reservavi dispensandum pro mea anima cuique per breve ubi vel ubi conscripsero; et post meum quicquid remanserit obitum, comitto Felicitati fideli uxori mee et Iusto et Deusdedit presbiteris, qualiter secundum Deum previderit pro medelam mee anime dispensaret. Reliquas vero sexcentas libras cum eas duoscentas, quas in monasterio datas habemus, relinquimus uxori et nuri mee, sicut supra diffinivimus.
Servi vero et ancilas meas vollo ut omnes sint liberi et liberos secundum suas voluntates conscriptas. Et cui scriptas non sunt, scribantur ut liberi et liberas sint omnes.
De autem portione solo terre vel case nostre ubi residere videmur, volo ita atque precipio ut omnibus diebus vite sue Felicitas uxor mea et Romana nurus mea in suas habeant potestates tenendum et dominandum vel ordinandum qualiter previderint. Et post eorum obitum, dentur pro remedium anime mee. Sicut enim Romana nurus mea ab eo anno, quod vidua remansit, omnia que de suis habuit parentibus in suam habeat potestatem, sicut et Felicitas uxor mea in suam habeat potestatem omnem suum ornamentum que de suis habuit parentibus vel que ego ei facere largire visus sum.b'
De eo autem monasterio sancti Illariic' ita volo atque precipio, si ista ordinacio, que nunc facta est, Deusdedit presbitero stabilita fuerint, volo ut centum sexagintad' libras argenti in ipso detur monasterio, terras ete' silvas quas antea gloriosus dux Agneliusf' genitor meus quando de ecclesiag' sancti Servuli ipsum transmutavit monasterium cum prefata ecclesiah' beatii' Servuli ibi perpetualiter dereliquid et prenominatas terras et silvas cum suis circumdatisj' lateribus – quod est: primo laterek' a fluvio qui dicitur Clarino descendente in fluvio qui dicitur Gambararia et inde descendente in fossa qui dicitur Ruga et inde descendente in kanalel' ___m' de loco qui vocatur Luvan' percurrenteo' in canale de Sceucop' usque in aquis salsis; alio vero latere da prefatoq' loco Clarino descendente in finalibus qui dicitur Aurilia et inde perveniente per canale qui dicitur Avisa perexiente in fluvio Une, super quo prefato monasterio hedificatum esse videtur – sicut ipse constituit, ita ego confirmo perpetualiter habendum.
Et insuper volo et concedo ut sit in ipso monasterio iamdictor' beati Illariis' pro remedium anime mee de rebus proprietatis mee quod habere et ad meis manibus detinere visus sum prope se invicem coherentet', quod sunt inter totum massaricias quindecim: primo loco fundo qui dicitur Bursino cum casis, curtis, ortis, vineis, terrisu', silvis et pascuis ad se pertinentibus prope loco qui dicitur Stornapetra; secundo loco qui dicitur Cautana cum casis, curtis, ortis, terris, silvis et pascuis ad se pertinentibus; tercio loco qui vocatur Storpetho, capite firmante in Cautenella, cum casis, curtis, ortis, terris, vineis, silvis et pascuis ad se pertinentibus; quarto loco qui dicitur Telido iuxta latere pluvega qui dicitur Vulpino cum casisv', curtis, ortisw', terris, vineis, silvis et pascuis ad se pertinentibus; quinto loco qui dicitur Mamoniga ibi da alio latere Vulpino cum casis, curtis, ortis, terris, silvis et pascuis ad se pertinentibus; sexto loco qui dicitur Tarvisiana cum casis, curtis, ortis, terris, silvis et pascuis ad se pertinentibus; septimo loco dicitur Zopetox' cum casis, ortis, curtis, terris, vineis, silvis et pascuis ad se pertinentibus. Hec prenominatis locis cum suis terminibus hac circunda iny' lateribus, hoc est ___z' ab uno laterioa'' qui dicitur Cleusca, alio latere pluvega qui dicitur Mamoniga, tercio latere pluvega qui dicitur Tarvisiana, quarto latere Plonca percurrenteb''. Ad fratrum utilitatesc'' pro remedium anime ___ed'' ___e'' erit ipsa ordinacio. Sexaginta argenti libras habeat Deusdedif'' et Dominici presbiteris, cum quibus aut in monasterio aut ubi sibi placuerint vadant aut disperciant. Cetera C libras disperciant Felicitas ___cog'' presbiteris per anima mea. Nam res illas superius nominatas volo ut in suprascripto monasterio perpetualiter maneant, que supradicta res posita esse videntur e in Comitatu Tarvisiano.
De corpus vero beati Mar___ ___tih'' uxori mee ut hedificet basilicam ad suum honorem infra teritorio Sancti Zacharie ___i''.
Iustus vero presbiter fidelis michi et populi in omnibus volo ut habeat de mea causa pro suo recto servicio argenti libras L ___j'' quos ego fieri precepi in eius sint potestates.
De petra que habemus in Equilo compleatur hedifficia monasterii sancti Illarii.
Quicquid exinde remanserit de lapidibus et quicquid circa hanc ___e___k'' iacet et de casa Theophilato de Torcello hedifficetur baxilicha beati Marci evangeliste, sicut supra imperavimus.
Hec omnia, ut potuimus, secundum qualitatem nostram ordinare decrevimus, ut stabile perma___l'' de proximis vel extraneis post meum advenerit obitum et hunc testamentum meum infringere vel deminuare voluerit, partem habeat cum Iuda illi traditore domini nostri Iesu Christi et sententia pa[tiatur, sicut in cente]ssimom'' octavo psalmo legitur et lepra Naaman Siri incurat super eo.
(SC) ___n'' Deusdedit presbiter in mense et indicione super suprascripta septima.o''
(SC) Ego Iustinianus imperialis hipatusp'' et humilis dux provincie Ve___ieciaq'' i___umr'' in___mentums'' ___el___ss___vet'' nostra conscriptum in omnibus, sicut superius legitur, nobis placuit per vera firmitatem manu mea subscripsi.
(SC) Iohannes in hunc testamentum ex voluntate domno Iustiniano ipato manu mea subscripsi.
(SC) Carosus tribunus in hunc ___u'' ex precepto domni Iustiniani ipati manu mea subscripsi.
(SC) Ursus episcopus sancte Olivolensis eclesie in hunc testamento per voluntatem domnum Iustiniano ipatov'' manu subscripsi.
(SC) Iustus humilis presbiter in hunc testamento ex precepto domni Iustinianow'' ___x''.
(SC) Basilius trib___y'' in ___sta___tumz'' ex precepto domno Iusti___anoa''' ipato manu mea subscripsi.
(SC) Signum manus Iohannacib''' tribuno testis cui et relectumc''' est.
(SC) Iohannacid''', id est Iohannes senator et germanuse''' domni Iustiniani ipati ex precepto ___f'''.
(SC) Ego Deusdedi peccator presbiter et monacus scripsi et subscripsig''' et post roborationem testium complevi et absolvi.h'''
Ursus episcopus sancte Olivolensis eclesie.
Carosus tribunus filius Boniçoi''' tribuno et primato.
Basiliusj''' tribunus cata Trazamundok'''.
___l''' I___hanacim''' tribu___non''' ___na___o''' domni ___p''' ipati ___q''' Iohanaci tribuno filius Dominico tribuno.
a) L; om. G. b) coronatus L. c) L; Neophilo G. d) seq. spatium vacuum circiter 6 litterarum rel. L. e) L; vivenus G. f) ideo quidem ego] ego quidem L. g) Venec cum sign. abbr. G; Venetiarum L; Venecie ed. Lanfranchi– Strina. h) conscilium L. i) adfirmavi L. j) des. et seq. et cetera et infra continetur sic, videlicet add. L. k) spatium vacuum circiter 7 litterarum rel. G. l) Id est terra—comisero dispensando] om. L. m) edifficavi L. n) aggregate L. o) scussia L. p) iterum des. et seq. et cetera et infra continetur sic, videlicet add. L. q) sic spatium vacuum circiter 11 litterarum rel. G; vel largitus em. Cessi. r) spatium vacuum circiter 32 litterarum rel. G. s) spatium vacuum circiter 6 litterarum rel. G. t) spatium vacuum circiter 8 litterarum rel. G. u) spatium vacuum circiter 45 litterarum rel. G. v) spatium vacuum circiter 7 litterarum rel. G. w) spatium vacuum circiter 12 litterarum rel. G; territorio em. Cessi. x) spatium vacuum circiter 12 litterarum rel. G. y) spatium vacuum circiter 24 litterarum rel. G. z) spatium vacuum circiter 24 litterarum rel. G. a') spatium vacuum circiter 8 litterarum rel. G; donavi em. Cessi. b') et magistro regule—largire visus sum] om. L. c') Hilari L. d') L; sexagita G. e') terras et] om. et spatium vacuum rel. L. f') L; Angelus G. g') L; ecla cum sign. abbr. G. h') L; ecla cum sign. abbr. G. i') L; om. G. j') L; circondatis G. k') latus L. l') sic G; canale L. m') spatium vacuum circiter 8 litterarum rel. G; spatium vacuum circiter 6 litterarum rel. L. n') nisi Luna. o') L; percurente G. p') Seuco L. q') L; preffato et saepe sic G. r') monasterio iamdicto] inv. L. s') Hilari L. t') L; choherente G. u') L; teris et saepe sic G. v') L; cassis G. w') ___rtis L. x') Sopetho L. y') i L. z') spatium vacuum circiter 4 litterarum rel. GL. a'') letererio L. b'') L; percorente G. c'') L; utditates G. d'') spatium vacuum circiter 7 litterarum rel. GL; mee em. Cessi. e'') spatium vacuum circiter 18 litterarum rel. G; spatium vacuum circiter 9 litterarum rel. L; sicut em. Cessi. f'') iterum des. et seq. et cetera et infra in fine continetur sic, videlicet add. L. g'') spatium vacuum circiter 3 litterarum rel. G. h'') Mar___ ___ti] spatium vacuum circiter 20 litterarum rel. G; Marci Felicitati em. Cessi. i'') spatium vacuum circiter 5 litterarum rel. G. j'') spatium vacuum circiter 14 litterarum rel. G. k'') spatium vacuum circiter 18 litterarum rel. G. l'') spatium vacuum circiter 15 litterarum rel. G; permaneant et qui em. Cessi. m'') pa[tiatur, sicut in cente]ssimo] em. Cessi; spatium vacuum circiter 8 litterarum rel. G. n'') spatium vacuum circiter 4 litterarum rel. G. o'') et Dominici presbiteris—suprascripta septima] om. L. p'') L; ipatus G. q'') spatium vacuum circiter 3 litterarum rel. GL. r'') spatium vacuum circiter 2 litterarum rel. GL. s'') spatium vacuum circiter 16 litterarum rel. G; spatium vacuum circiter 14 litterarum rel. L. t'') spatium vacuum circiter 2, 2 et 2 litterarum rel. GL. u'') spatium vacuum circiter 10 litterarum rel. G; spatium vacuum circiter 7 litterarum rel. L. v'') ypato L. w'') L; Iusti___iani cum spatio vacuo circiter 4 litterarum G. x'') spatium vacuum circiter 12 litterarum rel. GL. y'') spatium vacuum circiter 3 litterarum rel. GL. z'') spatium vacuum circiter 8 et 4 litterarum rel. G; spatium vacuum circiter 4 et 4 litterarum rel. L. a''') spatium vacuum circiter 6 litterarum rel. G; spatium vacuum circiter 4 litterarum rel. L. b''') L; Iohanaci G. c''') relictum L. d''') L; Iohanaci G. e''') id est Iohannes senator et germanus] tribuno in hunc testamento L. f''') spatium vacuum circiter 22 litterarum rel. G; spatium vacuum circiter 15 litterarum rel. L. g''') L; subscrisi G. h''') seq. id est Iohannes senator et germanus domni Iustiniani ypati add. L. i''') Boniso L. j''') L; Blasius G. k''') Trasamundo L. l''') spatium vacuum circiter 4 litterarum rel. GL. m''') spatium vacuum circiter 3 litterarum rel. GL. n''') spatium vacuum circiter 3 litterarum rel. GL. o''') spatium vacuum circiter 6 et 2 litterarum rel. G; spatium vacuum circiter 4 et 4 litterarum rel. L. p''') spatium vacuum circiter 3 litterarum rel. G. q''') spatium vacuum circiter 4 litterarum rel. G.
1) The 18th year of Theophilos’ reign does not concord with other elements of the date, which all point to 829. Thus, the most logical conclusion is that the copyist made an error and copied "octavo decimo" instead of the originally written "octavo". In that way, the eighth year of Theophilos’ reign would concord with other dating elements and point to 829, a period between May 12 and August 31 to be more precise.
“Dux itaque Iustinianus, iminente sibi morte, testamentum condidit et Felicitatem coniugem suam et Romanam nurum fidei commissarias ordinavit, et monesterio sancti Ylarii et sancti Zacharie posesiones plurimas legavit; ecclesiamque fieri pro reposicione corporis beatissimi Marci evangeliste, quod suis diebus recipere promeruerat, devotissime disposuit. Quod testamentum autenticatum pluries vidimus et legimus. Mortuusque est, secundo sui solius ducatus anno, et sepultus apud sanctum Ylarium, in sepulcro patris sui.” – Andrea Dandolo, Chronica per extensum descripta, ed, Ester Pastorello, RIS, ser. 2, 12/1 (Bologna 1958), p. 148.
The last will and testament of Doge Giustiniano Particiaco is a very well-known document and one of the most analyzed texts in the context of 9th-century Venice, especially as it is the only documentary evidence of the famous translatio sancti Marci, the Venetian theft of the relics of St. Mark the Evangelist.
There are numerous aspects that make this historical source of prime interest to historians of early medieval Venice. For example, the typical Greek usage of “cata” followed by a toponym; the fact that the original document was written on a papyrus (as revealed by Faraldus’ notarial certification: ista exempla de ipso tummo vetere); the reference to ius civilis; and, perhaps the most important, the decree to build a new church where the newly procured remains of St. Mark the Evangelist would be deposited (Antonio Niero, “Questioni agiografiche su san Marco,” Studi veneziani 12 (1970): pp. 18–27 remains alone in arguing against this interpretation and presupposing, without sound argumentation, that the passage is a later interpolation). However, in the context of Istrian history, it is the doge’s possessions in Istria that are important, namely in the territory of Pula, revealing that the Venetian elite were landowners in principal Istrian coastal cities already in the 9th century.
The document survives in much later manuscript traditions, all of them simple copies of a copy made by Dominicus presbiter Mengoni, active in the final years of the 10th and first years of the 11th century. Based on the indiction in Mengoni’s certification, Pozza (2003, cited above) concluded that this copy was made in June of 1003. Mengoni’s copy, however, was not based on the original, but on the copy made by a Faraldus in an unknown period of time, who copied from the original papyrus. Moreover, of the two surviving copies on which all the other copies depend upon – copies G and L – only G is an in extenso version of the document, L featuring only extracts deemed important to the Venetian authorities in the first half of the 14th century. Due to this manuscript tradition, the text that survives features many contaminated forms and lacunae. The date is also problematic as the dating elements cannot possibly concord with the 18th year of the reign of Emperor Theophilos. Pozza (2003, cited above) solved this problem by presupposing a scribal error: “octavo decimo” was erroneously copied instead of the original “octavo”. Indeed, the eighth year of Theophilos’ reign concords with all the other dating elements, pointing to the year 829 and to a period between May 12 and August 31.