The decrees of the Synod of Mantua: the long conflict between the patriarchs of Grado and Aquileia over the metropolitan jurisdiction over Istrian bishoprics is settled in favor of the Aquileian Church.
Synodus quęa acta est in civitate Mantua pro causa sanctę Aquileiensis ęcclesię.
Regnanteb domino nostro Iesu Christo in perpetuum, anno pontificatus sanctissimi et universalis papę Eugenii IIIIto 1 et imperantibus piissimis catholicis et Dei cultoribus Chlodowico et Chlottario divis imperatoribus anno VIIo et Xo, per inditionem quintam, VIIIvo idus iunii2.
Secundum Dei gratiam et sanctionem eorum congregata [est] synodus in civitate Mantua, in qua affuerunt vir venerabilis et sanctissimus Benedictus episcopus et Leo reverentissimus diaconus biblyothecarius legati videlicet sanctę Romanę ęcclesię habentes locum beatissimi papę Eugenii, Sychardus palatinus presbyter et vir spectabilis Theoto a pręfatis augustis directi, Petronas quoque Ravennatis reverentissimus archiepiscopus, atque Angelpertus sanctissimus Mediolanensis archiepiscopus; provintię Ęmilię Andreas Ferrariensis episcopus, Leo Faventinus episcopus, Vitalis Camaclensis episcopus, Christophorus Bononiensis episcopus, Nordebertus Regiensis episcopus, Lantpertus Parmensis episcopus, Georgius diaconus, Honestus diaconus, Deusdedit diaconus, Romanus diaconus, alius Romanus diaconum, Dominicus diaconus; Lygurię provintię Autericus Vercellensis episcopus, Rambertus Brixianus episcopus, Erimpertus Laudensis, Synepertus Cremonensis episcopus; Venetię provintię Rattoldus Veronensis episcopus, Laiulfus Mantuanensis, Franco Vincentinusc, Dominicus Patavensis, Adeodatus Tarvisanus, Emmo Cenetensis, Othelbertus Bellunensis, Anselmus Concordiensis, Auratus Feltrensis, Arthemius Azolensis, Andreas archidiaconus agens vicem Heimberti Tridentini episcopi.
Residentibus igitur in hac synodo reverentissimis episcopis, adstantibus diaconibus et cętero clero, veniens vir sanctissimus Maxentius Aquileiensis patriarcha precum libellos pro dispersione suę Aquileiensis ęcclesię obtulit, ut suę provintię ęcclesias, quas barbarorum incursus a sua matrice segregaverat, auctoritate canonum iam pacis tempore percipere mereretur ad propria:
“Nos, qui veritate perfectad invenimus a beato evangelista Marco, qui spiritualis et ex sacro fontis utero ac carissimus sancti Petri apostoli fuit filius, necnon ab elegantissimo Hermachora Aquileiensem ęcclesiam pre omnibus Italię in Christi fide prius fundatam esse, et pastoralem ibi semper curam servatam et sanctorum apostolorum sanctę Romanę ęcclesię doctrinis imbutam atque ipsam semper eius fuisse discipulam, et peculiarem ac vicariam in omnibus, quemadmodum insertum in eiusdem Aquileiensis ęcclesię comperimus sacris litteris.”
Relatum igitur a nonnullis est in eadem synodo, quiae eo3 tempore, quo Longobardi Italiam invaserant, Romanam ęcclesiam vir sanctissimus Benedictus papa regebat, Aquileiensi quoque civitati eiusque populo Paulus patriarcha preerat, qui Longobardorum barbariem et immanitatem metuens ex civitate Aquileiensi et de propria sede ad Gradus insulam plębemf suam confugiens omnemque thesaurum et sedes sanctorum Marci et Hermachorę secum ad eandem insulam detulit idcirco, non ut sedem aut primatum ęcclesię suę suęque provintię construeret inibi, sed ut barbarorum rabiem possitg evadere. Qui XIIcim annis sacerdotium gerens ab hac luce subtractus est, regendamque ęcclesiam Probino reliquit. Isto quoque Aquileię defuncto, pręfatę ęcclesię Aquileiensi sacerdos Helias preficitur, et hoc quoque mortuo Severus huic succedens regendam suscepit ęcclesiam. Defuncto itaque Severo, ordinatur loco eius Iohannes patriarcha in Aquileia eo tempore quo Agilulfus rex Longobardorum regnabat.
In Gradus quoque ordinatus est hęreticush Candidianus antistes. Hic enim Candidianus nec per consensum comprovintialium episcoporum nec in civitate Aquileia sed in diocesim et plębem Aquileiensem Gradus, quę est perparva insula, contra canonum statuta et sanctorum patrum decreta ordinatus est. Et inter alia probat hoc huius Aquileiensis ęcclesię Iohannis antistitis epistola ad Agilulfum regem directa, cuius textus inter cętera ad locum talis est:
“Qualis autem unitas dicitur facta, ubi spata, ubi claustra carcerum, ubi flagella fustium, et ubi longa exsilia crudeliumque pęnarum discrimina parabantur? Et miseri sufraganei ęcclesię nostrę, scilicet episcopi Histrię, cum summa vi et necessitate a Gradensi castro Ravennam compulsione districtissima ducebantur Gręcorumi, necnon inibi loquendi licentia negabatur. Atque Candidianus inutilis, qui se ob sui sceleris immanitatem pręfatę sanctę recordationis a domno Severo decessori nostro sub anathematis interpositione obligatus est, ne ad potiorem gradum umquam accederet, quoniam ad se eique corde faventibus in prędicto Gradensi castro, adulterium matri ęcclesię improbe ingerensj, ordinatur episcopus. Et Petrus, Providentius seu Agnellus, episcopi Histrię qui adhuc fidem sanctam tenebant et Candidiano necdum consentiebant, de ęcclesiis suis a militibus tracti et cum gravi iniuria et contumeliis ad eum venire compulsi sunt. Sik enim recte ei consentientes essent, voluntarie illi consentire debuerant, non autem per vim.”
Et post pauca sic:
“Laborate et agite, quatinus et fides catholica vestris augeatur temporibus et in Gradensi castro, postquam infelix Candidianus de hoc sęculol ad ęterna supplicia transmigravit, altera iniqua ordinatio ibi minime celebretur nec populus ille amplius tribuletur. Et vere, si hoc, Domino auxiliante, egeritis, quod primum est: Christus Deus pietati vestrę erit bonorum omnium retributor.”
Et quia Gradus mari et fluctibus cingitur et Histria, quę prius Aquileię suę metropoli subiecta fuerat, Smaragdo hexarcho resistente tunc a Longobardis capi non poteratm, sed ad iura Gręcorum tenebanturn, quare factum est, quod rex ei nullum potuit prestare auxilium ac per hoc ipso annitente hexarcho Histrię episcopi de ęcclesiis suis a militibus Grecorum tractatio sunt et hunc Candidianum ordinare compulsi.
“Antiquorum igitur recitatis historiis, Aquileiam matricem semper et metropolim fuisse repperimus, Gradus autem plębem eius esse omnino comperimus.”p
Sed et populi Polensis, quę civitas caput est Histrię, decretum ab universo clero et cuncto populo missum ad Sigvaldum patriarcham Aquileiensem, qui usque ad Francorum tempora vixit, verum et probatissimum invenimus, ut electum ab eis episcopum ordinaret.
Sed, et id non omittendum, quod et clerici et nobiles ex laicis viris electi ab Histriensi populo sanctam synodum supplicantes venerunt, ut eos a Gręcorum nęquissimo vinculo liberatos ad Aquileiam suam metropolim, cui antiquitus subditi fuerant, redire concedat, quia electi qui ordinandi sunt, prius piissimis imperatoribus nostris et postmodum ad partem Gręcorum fidem per sacramenta promittunt; et ideo in hoc facto gravari se asserunt et servire duobus dominis non posse conclamant.
Auditis itaque horum precibus, sanctissimi et reverentissimi legati sanctę Romanę ęcclesię Benedictus videlicet episcopus et Leo diaconus, universa quę Maxentius patriarcha Aquileiensis in libello obtulerat, auctoritatesque veracissimas quę in hac synodo prolatęq sunt, recitatis etiam canonibus recapitulando cuncta per ordinem protulerunt, interrogatisque singulis episcopis utrum iusta sit an iniusta Histrianorum petitio et si secundum has auctoritates Aquileia semper metropolis fuerit, aut si provintia quę contra canonum statuta in duos metropolitanos divisa est ad unam et primam reformari deberetr.
“Et si placet eorum petitio, clara voce proferte!”
Universi respondentes dixerunt:
“Iusta est Histrianorum petitio. Et quia [quod] Aquileia semper metropolis extitit dominaque fuit Gradensium novimus, et quia contra patrum decreta divisa est, ideo auctoritate patrum ad priorem statum reformetur, omnibus nobis placet.”
Et illi respondentes dixerunt: “Et nobis ita placet.”
Statuit igitur sancta synodus, ut Aquileia metropolis quę contra patrum statuta divisa in duos metropolitanos fuerat, deinceps secundum quod et antiquitus erat prima et metropolis habeatur et Maxentius sanctę Aquileiensis ęcclesię patriarcha eiusque successores in singulis Histrię ęcclesiis electos a clero et populo in ordinandis episcopiss licentiam, sicut et in cęteris civitatibus suę metropoli subiectis modo et futuris temporibus habeant.
Deinde ergo hoc statuentibus et loquentibus, legati sanctę Romanę ęcclesię et pręfati illustrium imperatorum missi exorsi sunt palam omnibus dicentes:
“Notum sit universis presentibus et futuris in hac synodo et nostris definitionibus effectumt animi et consensum domini papę esse Eugenii atque piissimorum Chlodowici ac Lotharii imperatorum, quatenus Aquileiensis ęcclesia ad pristinum reformetur decus nunc et in perpetuum.”
Sane et id necessario indicandum duximus quod Sychardus idemu palentinusv presbyter et Theoto vir spectabilis sacrorum imperatorum missi, cum essent prius in civitate Tarvisio ad Venerium Gradensem episcopum suum missum miserunt precipientes, ut ipse ad synodum quę Mantuę futura erat cum auctoritatibus, si haberet, pro defensione suę ęcclesię paratus adesset. In qua eius prestolantes adventum diebus V resederunt. Sed propter quorumdam episcoporum ad hostem pergentium impedimentum, iam cępto ipsorum itinere, plus expectare nequiverunt.
Tamen, adhuc eis stantibus et abire volentibus, sic tandem venit Tyberius diaconus et oeconomus ęcclesię Gradensis a Venerio eiusdem castri episcopo missus obsecrans, ut auctoritates quas pro sua ęcclesia duxerat in presentia synodi legerentur.
Relectis itaque omnibus repperimus exemplaria etw nullius manu esse roborata; et quamvis ita sint, si essent firmata, magis Aquileiensi ęcclesię quam suę pertinerent, cumque a synodo sciscitaretur, utrum horum exemplorum autentici [in] archivo suę ęcclesię tenerentur aut necne, respondit nihil amplius se habere nisi synodum ab Helia Aquileiensi patriarcha in castro Gradensi, quod plębs eius erat, actam fuisse cuius initium est:
“Cum in castro Gradensi ac plębe sua Helias, patriarcha sanctę Aquileiensis ęcclesię cum Martiano, Leoniano, Petro, Vindemio, Vigulo, lohanne et reliquis consacerdotibus suis consedisset et reliqua.”4
Item subscriptiones episcoporum huius synodi in plębe Gradensi actę:
“His gestis apud nos habitis subscripserunt Martianus Opitargensis, Leonianus Tyborniensis, Petrus Altinatis, Helias sanctę Aquileiensis ęcclesię patriarcha, Vindemius Cessensis, Vigulus Pataviensis, Iohannes Caleianensis, Clarissimus Concordiensis, Patricius Emolnensisx, Hadrianus Polensis, Maxentius Iuliensis, Severus Tergestinus, Iohannes Parentinus, Aaron Avoriensis, Materninus Sabionensis, Flamininusy Tridentinus, Vigilius Scaravasiensis, Laurentius Feltrinus, Martianus Petenatis.”
Item exerptum ex suggestione Histriensium et Venetiarum ad papam Gregorium missum, quam pręfatus Tyberius synodo obtulit, cuius initium est:
“Suggerendo ter beatissimo atque apostolico totiusque orbis terrarum capiti domino Gregorio universali papę cuncti episcopi Histriensium et Venetiarum provintię seu cuncta generalitas populi Gradensis oppidi et plębi[s] ultimi servuli vestri.”5
Ad locum cuncta liquidius in veritate suggerere non omisimus. Tempore igitur Aquileia civitate stante in Hysperiaz illuc sanctus Marcus evangelista ad prędicandum ab urbe Roma scilicet a beatissimo Petro principe apostolorum, directus est, per cuius vero prędicationem veracissimam orthodoxa fides Christi populo commoranti inibi ab eo tradita est, et usque nunc ibidem immutabilis manet, necnon ab ea exordium christianitatis non sola sumpsit Italia, verum etiam multę alię provincię.
Beatissimus igitur Marcus evangelista Aquileia residens vultum beati Petri apostoli videre desyderans Romam urbem regrediens ac secum elegantem virum Hermachoram nomine ab omni electum clero et populo deferens et ab ipso beato Petro apostolo Aquileię urbis ordinatus et constitutus est pontifex.
Deinde Hermachoram proton Italię pontificem constituit. Pontifices adhuc Aquileia in civitate stantes sexto miliario in loco qui Gradus nuncupatur munitionem quandam construxerunt in qua etiam Dei ęcclesias mirifice fabricaverunt, quatinus ęstivo tempore ibi degentes Aquileię pontifices possint ardorem ęstatis evadere.
Et notandum quod omnes Histriensium civitates ac reliquę quas hęc notat synodus, Aquileię civitati – quę caput et prima est totius Italię – subiectę sunt.
Item in ultimo interrogatus est Tyberius diaconus et ęconomus Gradensis ęcclesię, ut proprio ore proferret qualis harum duarum divisionum sedes, quę contra canonum statuta partita est, prima et metropolis fuerit. Qui constanter clara voce professus est:
“Negare non possum, quia ego et pęne omnes sciunt, Aquileiam civitatem primam et metropolim esse et a beato Marco et Hermacora in Christi fide fundatam. Sed propter oppressionem paganorum Helias Aquileiensis patriarcha ad Gradus veniens in diocesi et plębe sua habitavit et suorum episcoporum ibi synodum egit.”
Interim scimus, quiaaa a beato Marco usque ad Paulum patriarcham, qui ad Gradus plębem suam confugit, sunt XXti patriarchę qui venerabilem sedem Aquileiensem tenuerunt et Gradus iudicaverunt ita ut unum proprium de titulis. A Paulo quoque patriarcha usque ad Iohannem patriarcham, ubi inter Aquileiensem sedem et Gradus plębem eius divisio facta est, sunt patriarchę V qui omnes ut esset iudicaverunt usque ad Candidianum hęreticum, qui hanc divisionem cum Gręcis, qui totam Histriam suo quoque iure tenebant, gessit.bb
a) q cum sign. abbr. B: pro quae sed hinc deinde quę legitur et sic editur quia exemplator ms. B ubique ę loco ae scripsit. b) spatium vacuum relictum inter litteram initialem R et seq. egnante ob litteram principalem ornatam, sed ista littera ornata nunquam facta fuit. c) Vicetinus cum duobus sign. abbr.: primum supra Vic positum, secundum supra cet; ideo Vincentinus lego quod recte Vicentinus esse debet et sicut ed. Werminghoff. d) sic B: Werminghoff coni. fort. pro perspecta. e) sic B: pro quod. f) sic B et deinceps ubique plębs loco plebs. g) ex posset corr. B. h) hrticus cum sign. abbr. B pro haereticus sed hinc deinde hęreticus legitur et sic editur causa in nota signata “a” explicata. i) Grcorum cum sign. abbr. B et sic deinceps: pro Graecorum sed hinc deinde Gręcorum legitur et sic editur causa in nota signata “a” explicata. j) pro ingereretur coni. et ed. Werminghoff. k) ex sic corr. B. l) sculo cum sign. abbr. B: pro saeculo sed hinc deinde sęculo legitur et sic editur causa in nota signata “a” explicata. m) ex poterit corr. B. n) sic et ex tenebuntur corr. B: pro tenebatur. o) sic B: pro tracti. p) pars ab oratione Maxentii incipiente “Nos, qui veritate” spectat et ideo sicut oratio recta editur. q) propalatae ed. Werminghoff. r) sic B; debeat coni. et ed. Werminghoff. s) in ordinandis episcopis] ordinandi in episcopos ed. Werminghoff. t) sic B: pro affectum. u) pro id est coni. et ed. Werminghoff. v) sic B: pro palatinus. w) sic B: fort. pro ex sive e sicut ed. Werminghoff. x) sic B. y) sic B; Flaminius ed. Werminghoff. z) ex Hesperia corr. B. aa) sic B: fort. pro quod sicut coni. et ed. Werminghoff. bb) seq. Desint exemplar privilegii Aquileiensis ęcclesię. Finis. add. B.
1) Pope Eugene II (824-827), not the IV (1431-1447).
2) 6th of June, 827.
3) The lines that follow are taken more or less verbatim from Paul the Deacon’s History of the Lombards: book 2 chaps. 10 and 25, book 3 chaps. 14 and 26, and book 4 chap. 33 - see the relevant editions here, here, and here.
4) An excerpt from the acts of the Synod of Grado - see the in extenso edition here.
5) An excerpt from the plea of the Istrian bishops to Pope Gregory I - the letter is nowadays presumed lost and the only record of its contents is this brief quotation contained in the acts of the Synod of Mantua hereby edited. The bishops of the ecclesiastical province of Aquileia also sent letters to Emperor Mauricius during the same period - see the edition of the only such surviving letter here.
Carmen de Aquilegia numquam restauranda - see the edition here.
The falsified confirmation charter of Emperor Louis II purportedly issued in 855 - to be edited in the near future.
The decree of the Synod of Mantua pronounced in favor of the Church of Aquileia did not mark the end of the age-old struggle between the two patriarchates over the Istrian bishoprics (see more on the beginning of this conflict here). The conflict ended only on the 24th of July, 1180, when Pope Alexander III finally brought the controversy to an end by procuring the official renouncement of the incumbent patriarch of Grado, Henry Dandolo, of all pretensions of the Church of Grado over the bishoprics of Istria, essentially confirming the ruling of the Mantuan synod of 827 and constituting the patriarch of Aquileia the metropolitan over all the Istrian bishoprics (the edition of this document is planned for October 2021; once published, it will be linked here as well).
Between the Synod of Mantua and Patriarch Dandolo's official renouncement, the battle between the two patriarchates over ecclesiastical jurisdictions in Istria continued unabated: the Church of Grado (i.e. the Venetians) retaliated soon after the Synod of Mantua with pens, composing poems, forging documents, and (re)writing chronicles that were meant to clearly demonstrate that Grado was not a mere "plebs," but that a translatio sedis indeed took place, after which Grado, as Aquileia nova, was the only legitimate metropolitan seat of the ecclesiastical province of Aquileia (see the poem here, the forgeries here and here, and a narrative rewritings here under Medieval Recollections).
Moreover, the Church of Grado was additionally strengthened by obtaining the relics of St. Mark the Evangelist in 829, the patron saint of the Church of Aquileia (the critical edition of the translatio sancti Marci, ed. Nelson McCleary in Memorie storiche Forogiuliesi 27–29 (1931–1933): pp. 235-64, can be downloaded here). At roughly the same time and certainly as a sort of retaliation, a tradition of a gospel purportedly written by St. Mark himself was born in Aquileia (the so-called Codex Foroiuliensis, 6th-century manuscript that indeed contains the Gospel of St. Mark; see more on this codex here).
The battle was not exclusively waged by pens and relics: between the Synod of Mantua and 1180, the patriarchs of Aquileia military invaded Grado at least three times (cf. Štih, "Gradež kot Aquileia nova," p. 358 fn. 41).
In 1027, Patriarch Poppo of "old Aquileia" managed to procure yet another official ruling of the pope and emperor in favor of his Church - the Synod of Rome of 1027 in which Grado was once again designated a mere plebs of the metropolitan see of Aquileia.
In the same year, Patriarch Poppo procured yet another papal privilege, this one constituting the Church of Aquileia as caput et metropolis super omnes Italiae ecclesias ac vicaria et secunda post almam Romanam sedem; Grado was confirmed as the possession of Poppo's Church.
On the other side, in 1044 the Venetians managed the procure the official abolition of the 1027 Synod of Rome from Pope Benedict IX who reinstated Grado as the metropolitan see of the respective ecclesiastical province. Moreover, in 1053 Pope Leo IX issued a constitution for the Church of Grado, officially terming the incumbent patriarch Dominic "Gradensem, immo novae Aquilegiae patriarcham," and decreeing "ut nova Aquilegia totius Venetiae et Istriae caput et metropolis perpetuo habeatur."
In the end, in the ecclesiastical province of the old Decima regio Venetia et Histria, Venice managed to retain the ecclesiastical jurisdictions coterminous with Venetian temporal jurisdictions - the Venetian lagoon from Grado to Cavarzere; all the rest, including Istria, remained under the ecclesiastical potestas of the patriarchs of Aquileia.
The images of ms. B, taken by photographer Corrado Bonora exclusively for Fontes Istrie medievalis, are published by the generous concession of Biblioteca Vallicelliana completely free of charge.
We thank our dear colleagues at the Biblioteca Vallicelliana for their generosity and we hope that other institutions follow their example.