As Venetian Doge Otto Orseolo and his brother Urso, the patriarch of Grado, are banished from Venice and find shelter in Istria, Poppo, the patriarch of Aquileia, uses the opportunity and military invades Grado, snatching away numerous relics and the patriarchal treasury; the Venetians soon strike back and retake Grado, expelling the Aquileian forces (narrative accounts from three different chronicles).
[1: Translatio sanctae Anastasiae]
Instigante diabolo humani generis inimico contigit, ut oriretur inter Palmarienses1 cives et Aquileigensis civitatis episcopum non parva contentio ac utroque populo gravis persecutio. Hac itaque dificultate cives Aquileigensium perturbati et subito inproviso undique maximo circumdati exercitu Palmariensium, pro dolor, postremo omnia turbabantur, oppida capiebantur, viri et mulieres parvulique trucidabantur, agri devastabantur, vineę excidebantur, aliaque omnia oculta et inoculta scrutabantur. Cumque hec mala secundum voluntatem adversariorum evenissent, ac illi sicut putabant prospere interfectis omnibus triumpharent, contigit ut inter alia illorum facinora beatorum martirum Hermachoris episcopi et martiris et Fortunati diaconi sui, quorum salubri predicatione et ammonitione primitus Deo credebant, mausoleum ab inimicis audacter aperiretur, illisque cernentibus at supradictas insulas veherentur. Qua de re Aquileigenses valde contristati, maxime quod sanctorum martirum gubernatorumque locorum patrociniis fuerant depredati, nescientes quid essent facturi, nam illis nulla facultas erat rebellandi. Sic quoque protelando rem de die in diem nullam invenissent consolationem.
Post vero multum temporis contigit Deo dispensante, ut Episcopatum in Aquileia quidam acciperet ex Noricorum provincia nomine Poppo, nobili progenie natus, potens opibus potentiorque sapientia, literis benę ęruditus aliisque artibus non mediocriter doctus. Is etiam dum non longum temporis inibi perageret, cepit valde dolere, quod supradictorum martirum patrocinio privatus esset. Ad nova consilia sęsę convertit. Simulans sę ęis aliquid boni facturum essę, iussit pacem fieri, non corde neque operę sed tantummodo verbo et mercimoniis ad invicem se copulari, et ut ea rę facilis aditus pateret, cumque omnia accepta pace confirmarentur, ac utrique populi ea rę letificarentur, precepit suis, ut perfidos sibi mercimonio fidos facerent, et quos antecessores sui inimicos habebant, ille sibi amicos facerę dicebat. At illi cunctis illius preceptis obedientes, paulatim mercimonia illuc portantes, et cito in firmum fedus se coniungentes, vinum ferebant illuc in doleis, frumentum in saccis, oleum in lagenis aliaque plurima quę solent a negociatoribus ferri. Igitur dum hec sepe fecissent omniaque bene explorassent, tunc supradictus pontifex ubique milites ascivit eiusque voluntatem illis secrete aperuit, ac singulos singulariter petens, multaque promittens, si ita egissent, sicut eos docuissent, his ita perfectis, precepit sibi dolios ingentes parare XL et in eos milites ambulare cum loricis et galeis clipeisque ac telis et cum multis aliis que bellico usui forent necessaria. Illosque iussit, ut quasi causa mercandi irent, intraque castellum sero venirent, mediaque nocte vasa frangerent militesque educerent, et illi demum omnia igni traderent. Promisitque fore se in proximo ad auxilium.
At ministri iussa conplentes et ad castellum cum omnibus que supra dicta sunt venientes, et sicut docti fuerant, intra menia amicabiliter manebant, et circa mediam noctem milites de vasis educebant, ac menia undique vi tenebant. In crastino autem dum oppidani leti surgerent propereque ad negotia sua secundum morem, nichil mali suspicantes, subito ex inprovisa viderunt se magnis periculis circumdatos, id est aut igni vivi inicerentur, aut gladiis interficerentur. Ille autem, ut promisit, non longe aberat; sed ut vidit oppidum a suis captum, ab insidiis surrexit, suisque auxilio adfuit; qui ut illuc venit, sine mora omnes fugavit, castellum destruxit, aliaque edificia igne consumpsit, victoriam cum preda et gloria acquisivit, spoliaque sui inter se dividebant. Cumque omnia secundum suam voluntatem perageret, urbemque ingrediens, ecclesiam inveniens, sanctorumque martirum Hermachoris episcopi et Fortunati archidiaconi reliquias requirens, eosque inveniens, ad propria loca digno honore summaque gratulatione omnique gaudio unacum sancta Anastasia Christi virgine aliisque XXIIII martiribus reducens, die passionis supradictorum martirum Ermachoris et Fortunati propriis locis recondens, sanctam autem Anastasiam cum aliis quos supra memoravimus inconditos servavit, volens eos partire inter monasteria que sui iuris esse videbantur. Celebratis autem divinis officiis, ibidem Deo gratias referebat, Qui sibi auxilium prestitit contra inimicos suos, dimisitque omnes ad propria redire cum pace.
[2: Inventio corporum sanctorum Hermachorae et Fortunati]
Anno Dominice incarnationis millesimo tercio2 excirata inter Veneticos sedicionisa turbulenta, Aquilegensis episcopus sumpta exinde perficiendi sceleris confidencia, veternose invidie satisfecit; ad capiendam Gradum castra direxit, quam cum firmissimus murorum ambitus muniret ideoque hostiliter capi nequiret, castrorum dux pugneb minisque desistit, cives iuramento securitatis et munificentie vincit.
Postquam tali condicione vi patentes portas introivit, ero suo leta nuntia misit; quibus auditis ineffabillter gavisus ad menia diu male cupita venit festinus, que hora tristi ingressus quidamc pene Antiochus est effectus; altaria thuricrema dirupit, veneranda pignera rapuit, quorum tamen unam partem trepida manus reliquit, templum thesauris omnibus exhausit, palacium cunctis omnibus evacuavit, et relicto in urbe presidio remeavit.
His apud Piranensem cohortem compertis presul capte civitatis quanto dolore consternatus fuerit evolvere lingua non sufficit; at cogitatum suum davitice exhortacicnis memor in Deum transtulit, in quo robustam fidem semper habuit. Verum conscensa navi peciit Rivoaltum, ubi Octo frater eius amministrabat Ducatum; cuius receptus in palacium, cum condolente fratre celitus expectabat solacium, interea dux ad urbem exploratores delegat, si forte ab his quo modo capi queat.
Post paucos dies divulgante rumore captam esse ab exploratoribus civitatem, exhillarat[us]d cum Ottone pontifex movet densissimam classem; quibus freta sulcantibus obviant qui rumorem fefellisse eos comprobant, illusoe gaudio fratres ingemuerunt; ast confortati proregrediendumf censuerunt, cumque pervenissent, civitatis ambitum incunctanter circumsident.
Mane diei sequentis evangelio: “In principio erat verbum”, lecto a diacono in ambone preceptaqueg a presule benedictione cunctus simul exercitus ter Trinitatem Dei clamosus invocat, trina invocatione munitus bellum inchoat, et excitatus est, tamquam dormiens, Dominus, quasi potens crapulatus a vino.
Nam hostes statim enervavit formido, deponunt pertinatiam fatentur invasionem ternerariam, supplicant presuli ducique donent sibi dimissionem cum salute et sua recipiantur urbe.
Quid plura? Vellent nollent, cedunt; iustis victoribus valve patuerunt; compostes voti sacra limina petunt, Deo largitori victorie gratias rependunt. Dein hostilis turba custodiri precipitur donec de eis quid agi oporteat diffiniatur. Gratulabantur autem ad invicem conterini primates; erant omnes pariter conletantes.
[3: Andreae Danduli Chronica per extensum descripta]
Eodem anno [1024], cum inter Venetos gravis orta discordia usque adheo perducta esset, ut dux et frater eius patriarcha, relictis propriis sedibus, apud Ystriam exulare coacti forent, Popo patriarcha aquileiensis Gradum * adiit, petens * recepi * adiuctorem *fratris sui patriarche * et amici sui ducis. Cui cum nollent adquiescere, per XVIIIo suorum sacramenta firmavit, * quod ad salvam faciendam illis civitatem intraret.
Ubi, postquam intratum est, * ecclesias et monesteria diruit, sanctimoniales violavit, thesauros abstulit et civitatem * licet destitutam munitam suis reliquid. Addens quoque “iniquitatem super iniquitatem”3.
Popo nuncios suos misit Iohanni pape, et de subiectione insule et ecclesie Gradensis, tacita veritate, privilegium optinuit, hac aciecta condicione: “sicud iuste et canonice sibi pertinere dignoscitur.”
Interea Veneti, decepcionis perfidiam experti, ducem et patriarcham repatriare statuunt et eis sedes suas restituunt, et cum exercitu ad expugnandum Gradum ire decernunt; quo parato, dux cum patriarcha illuc properat et civitatem impugnat; custodes autem formidolosi effecti civitatem redunt, quam dux fortiliciis reparavit et ecclesias diruptas renovavit, ut in portis presencialiter scriptum epytaphium ait: “Has portas iussit Octho dux nectere ferro, pondere proferri; capiatque sibi premia Regni.”
a) sic C: pro sedicione, sicut em. Monticolo. b) sic C: pro pugna, sicut em. Monticolo. c) sic C: pro quidem, sicut em. Monticolo. d) exhillarat C; exhillaratus em. Monticolo. e) sic C: pro illusi, sicut em. Monticolo. f) sic C: pro progrediendum, sicut em. Monticolo. g) sic C: pro perceptaque, sicut em. Monticolo.
1) Palmarienses is a term Gottschalk uses for the people of Grado.
2) A lapsus calami for millesimo vigesimo tercio (more Veneto), thus early 1024.
3) Vulg, Psalm. 68,28
The acts of the Synod of Rome of December 1024 – edited here as doc. 1024_SR.
“Anno incarnacionis Dominice millesimo 3° excitata inter Veneticos sedicione turbulenta, Aquilegie episcopus sumpta exinde perficiendi sceleris confidencia, veternose invidie satisfecit; ad capiendum Gradum castra iussit pergere, quam urbem cum firmissimus murorum ambitus muniret, ideoque hostiliter capi nequiret, castrorum dux pugnare * desistit et minari, cives tamen iuramento securitatis et munificencie vicit et tali condicione ingressus episcopo nuncia leta misit; quibus auditis ineffabiliter gavisus, ad menia * male cupita venit gavisus et festinus. Qui * ingresus urbem, quasi alter Anthiochus est effectus: altaria * dirupit, veneranda pignora rapuit, quorum tamen unam partem trepida misericordia manus reliquit; templum thesauris omnibus spoliavit, palacium omnibus vacuavit, et relicto in urbe presidio remeavit. His apud Piranensem cohortem conpertis presul Gradensis urbis capte nimio dolore consternatus * cogitatum suum * in Deum transtulit, in Quo firmam spem semper habuit, et ascendens navim peciit Rivoaltum, ubi Octo frater eius Ducatum administrabat, exceptusque ab eo honorifice celitus expectabat solacium. Interea dux ad urbem exploratores delegat, si forte ab eis modo aliquo capi queat. Post paucos dies divulgante rumore captam esse ab exploratoribus civitatem, exilaratus cum duce pontifex movet densissimam classem; quibus freta sulcantibus obviant qui rumorem fefelisse eos conprobant. Illusi de vano gaudio ingemuerunt fratres, set confortati censuerunt progrediendum et pervenientes civitatis ambitum * circum obsederunt. Mane die sequentis evangelio: “In principio erat verbum,” lecto a dyacono in ambone perceptaque a presule benedictione, cunctus simul exercitus ter Trinitatem Dei clamosus invocat, et trina invocatione munitus bellum inchoat, et excitatus est, tamquam dormiens, Dominus tamquam potens crapulatus a vino. Nam hostes statim enervavit formido, deponunt pertinaciam, fatentur invasionem temerariam, supplicant presuli et duci ut donent eis recedere cum salute et ibi habeant urbem suam. Quid plura? Vellent nollent, cedunt; iustis victoribus valve patuerunt, conpotes voti sacra limina petunt, Deo largitori victorie gratias agunt. Deinde hostilis turba precipitur custodire donec de eis quid agi oporteat diffiniatur. Congratulabantur autem ad invicem contarini primates; erant omnes pariter collectantes.” – Translatio et inventio corporum sanctorum Hermagorae et Fortunati e miscellanea fabularum Petri de Clugia, ed. Giovanni Monticolo, Nuovo Archivio Veneto, 2/3 (1892): pp. 151–153 (petite font refers to passages taken verbatim from the model, the Inventio corporum sanctorum Hermachorae et Fortunati, edited above)
“Hiis etiam temporibus gravis inter Venetos discordia nata est et in tantum processit, ut dux et frater eius patriarcha, relictis propriis sedibus, aput Ystriam fugere sunt coacti. Aquilegensis vero Pepo patriarcha Gradum adiit, petens fratris sui patriarche et amici sui ducis recipi adiutorem; cui cum nollent *, tunc per XVIII suorum sacramentum firmavit, quod ad salvam sibi civitatem faciendam intraret. Ubi, postquam intratum est, cepit monasteria violare, thesauros auffere et, quid deterius, summo pontifici legatos transmisit et de subiectione insule et ecclesie *, tacita veritate, privilegium obtinuit. Veneti nemper perfidiam deceptionis experti ducem et patriarcham statuunt remeare, suasque sedes eisdem restituunt, et ylico ad debelandum Gradum cum exercitu ire decernunt. Quo parato, dux belicosus cum patriarcha iluc properat et viriliter civitatem impugnat, licet custodes attoniti et pavore compuncti civitatem redunt, quam dux fortiliciis et aliis opportunis optime reparavit, et hec metra in portis ad sui memoriam scribere iussit, ut omnibus usque ad presens intuentibus potest esse liquidum et appertum: ‘Has portas iusit Otto dux nectere ferro, pondere profferi, capiatque sibi premia Regni’.” – Venetiarum historia vulgo Petro Iustiniano Iustiniani filio adiudicata, ed. Roberto Cessi–Fanny Bennato (Venice 1964), pp. 73–74 (petite font refers to passages taken verbatim from Andrea Dandolo’s Chronica per extensum descripta).
“1023. In questo anno gram discordia nassete tra Venitiani et Pipo patriarcha di Aquilegia, il qual vene con zente a la cità di Grado e li dete una gram bataglia et quello prese. E inteso questo el doxe mandò gram stuollo di navilii e a la fin quello recuperoe, e poi fu fato fortifichar d’intorno intorno di muro et boni fossi. Altri scrive, che essendo nassuta gram discordia tra el puovolo di Veniexia e il doxe, unde esso doxe con suo fradello patriarcha di Grado di partì e andò ad habitar apresso l’Histria, et Pepo patriarcha di Aquilegia predito andò a Grado e zurò per li 8 soi sacramenti che l’havea, che’l voleva intrar per ben di quella cità, et cussì quelli di Grado lo lassòno intrar, nè intrò per bataglia; qual intrato comenzò a violar le monache e tolse il thesoro di le chiexie e prese il dominio di quella cità et mandò ambasadori a papa Zuanne dil qual fo investido di ditta cità di Grado, ma poi per recuperar Venitiani Grado fu sedate le discordie civil, fu terminà per il populo di Veniexia che ‘l doxe e suo fratello patriarcha venisseno a repatriar; il qual venuto, intrò nel suo Ducato et etiam tornato il patriarcha si mésseno a voler recuperar Grado et vi andòno im persona con armada, et quelli di la cità si réseno; et intrato il doxe dentro fece riconzar le forteze et le chiexie ruinate, et sopra le porte di dita cità di Grado vi fu messo do verssi con queste tal letere: ‘Has portas iussix dux Otho nectere ferro; pondere pro ferri capiat sibi premia Regni’.” – Marin Sanudo the Younger, Le vite dei dogi, ed. Giovanni Monticolo, RIS, ser. 2, 22/4 (Città di Castello 1900), pp. 146–147.
Patriarch Poppo’s first invasion of Grado is a well-known and well-researched episode of the turbulent relations between the two competing patriarchates in the northern Adriatic region. The invasion is described in the papal document issued by Pope John XIX to Patriarch Urso of Grado in December of 1024 (edited here as doc. 1024_SR), a text that forms the basis of Dandolo’s account. The second narrative of the invasion that is chronologically closest to the event is Gottschalk’s Translatio sanctae Anastasiae written in 1053. The narrative is specific as it is the only one firmly supporting the Aquileian side of the conflict against the “Palmarienses”, the term that is here used for the people and the church of Grado. The dating of the text titled by Monticolo “Inventio corporum sanctorum Hermacorae et Fortunati” remains open – according to Rando and Colombi (both cited above), the text was most probably written shortly after the invasion took place, thus in the 11th century. The Inventio and the Translatio sanctae Anastasiae would thus form two opposing texts.
What all narratives share is the description of Poppo and his forces entering Grado by subterfuge and commencing their attack once inside the city’s walls. The attack was motivated by the popular unrest in Venice whereby the brothers Orseolo, Doge Otto and Patriarch Urso of Grado, were expelled. The brothers found refuge in Istria, more specifically in Piran, according to the Inventio.
The relics and the treasury were certainly the most important objects that the invading army managed to procure; the treasury was formally ceded by the patriarch of Grado to the patriarchs of Aquileia only in 1180 when the entire controversy between the two patriarchates was finally settled by the mediation of Pope Alexander III (see doc. 1180_GA).
Patriarch Poppo aimed to profit from the military takeover by procuring a privilege from Pope John XIX whereby the “parish of Grado” would be confirmed as the rightful ecclesiastical possession of the Patriarchate of Aquileia. Even though Pope John XIX did issue such a privilege (nowadays lost), it was soon thereafter revoked on the Synod of Rome that took place in December of 1024 (see docs. 1024_SR and 1024_PG).
In any case, Aquileian forces did not manage to hold Grado for long. Following the return of brothers Oresolo, the doge and the patriarch of Grado, the Aquileian forces were routed and Grado was retaken by the Venetians in the same year (1024). The episode presents one of the bloodiest clashes in the long history of the dispute between the patriarchates of Grado and Aquileia over the metropolitan jurisdictions of their churches, a conflict that started in the 7th century (see doc. 607_HL) and lasted until 1180.